تبیین حرکت‌شناسی ابن‌سینا در سنّت تفسیری حلّ مشکلات الإشاراتِ طوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران

چکیده

کتاب الإشارات والتنبیهات از نگارش‌های موجز و ژرف مربوط به اواخر دوران زندگی ابن‌سیناست. بعد از نشر الإنارات فی شرح الإشاراتِ فخرالدین رازی در قرن ششم هجری، کتاب الإشارات والتنبیهات کانون توجه اندیشمندان بعدی قرار گرفت و در پرتو آن ادبیات گوناگون و گسترده‌ای از حاشیه و تعلیقه گرفته تا شرح و تلخیص پدید آمد. یکی از این نگارش‌ها، حلّ مشکلات الإشارت نصیر‌الدین طوسی است. بر پایۀ سنجش نسخه‌های موجود از این دو اثر به نظر می‌رسد در سنّت آموزش فلسفه در ایران، متن إشارات همواره بر پایۀ تفسیر طوسی مبنای تدریس قرار می‌گرفته است. بدین صورت که استادان فلسفه از روزگار طوسی به بعد، شرح طوسی را شایسته‌ترین تفسیر از آراء ابن‌سینا به شمار می‌آورده‌اند و همان متن را به فراگیرندگان فلسفه تدریس می‌کرده‌اند. حرکت‌شناسی در آثار گوناگون ابن‌سینا چه مفصل مانند الشفاء و چه مختصر مانند عیون الحکمة مطرح شده است. امّا آنچه سبب شد تا در نوشتار حاضر بحث حرکت‌شناسی ابن‌سینا در نمط دوم (فصل ششم- فصل هشتم) از کتاب حلّ مشکلات الإشارات طوسی مورد بررسی تفصیلی قرار گیرد این بود که اوّلاً در میان آثار ابن‌سینا کتاب الإشارات والتنبیهات دارای سنّت تفسیری گسترده‌ای است و ثانیاً تأملات فلسفی قطب‌الدین شیرازی، سیّد برهان‌الدین بخاری، بدرالدین تستری و میر سید شریف جرجانی بر حلّ مشکلات الإشارات ناظر به این بحث تاکنون مورد توجه قرار نگرفته و منتشر نشده است. در این نوشتار ضمن ارزیابی پژوهش‌های جدید در مضوع یادشده کوشش بر آن بوده است تا اهمیّت کتاب الإشارت در پرتو  سنّت تفسیری آن، نشان داده شود.  

کلیدواژه‌ها


 
-        ابن‌سینا، الإشارات والتنبیهات، تصحیح مجتبی زارعی، بوستان کتاب، قم، 1387.
-    ارموی، سراج الدین، مطالع الانوار: (طرف المنطق) و شرحه المسمی بلوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار، مصحّح: ابوالقاسم رحمانی، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ‎۱۳۹۳.
-        آمدی، سیف‌الدین، کشف التمویهات فی شرح الإشارات والتنبیهات، دراسة و تحقیق عیسی ربیح جوابره، دارالفتح للدراسات و النشر، اردن، ‎۲۰۱۵م. 
-     آمدی، سیف‌الدین، کشف التمویهات فی شرح الرازی علی الاشارات والتنبیهات للرئیس ابن‌سینا، تحقیق و تعلیق احمد فرید المزیدی، دارالکتب العلمیة، بیروت، ‎۲۰۱۳م.
-        اسماعیلی، محمد جواد، دینامیک ارسطو، فیلوپونوس، ابن‌سینا و بوریدان، رسالۀ دکتری، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، 1389.
-    خوانساری، آقا حسین و آقا جمال، الحاشیة علی شروح الإشارات (الإشارات و شرح‌الإشارات و شرح‌الشرح و حاشیه لباغنوی)، مصحّح: احمد عابدی، بوستان کتاب، قم، ‎۱۳۷۸. 
-        دانشنامۀ جهان اسلام، مدخل برهان‌الدین نسفی، جلد 3، 1392.
-        دانشنامۀ جهان اسلام، مدخل تستری جلد 7، 1392.
-        دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل تستری جلد 11، 1381.
-        دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل جرجانی، جلد 17، 1388.
-        رازی، فخرالدین، شرح الإشارات والتنبیهات، تصحیح و مقدمۀ علی‌رضا نجف‌زاده، انجمن مفاخر فرهنگی، تهران، 1384.
-    رازی، فخرالدین، شرح کتاب الإشارات والتنبیهات، نسخه برگردان [نسخۀ 10094]، با مقدمۀ سیدمحمد عمادی حائری، انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، ‎۱۳۹۱.
-        صفدى، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات،جلد دوم، تصحیح‏ هلموت ریتر، دارالنشر فرانز شتاینر، بیروت، 1401ق.
-    طوسی، نصیرالدین، حلّ مشکلات کتاب الإشارات والتنبیهات، نسخه برگردان [نسخۀ 1153]، مقدمۀ محمد عمادی حائری، میراث مکتوب، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ‎۱۳۸۹.
-        طوسی، نصیرالدین، شرح الإشارات والتنبیهات؛ تحقیق حسن حسن زاده آملی، بوستان کتاب، قم، ‎‎۱۳۸۳.
-    عمادی حائری، سید محمد، «نسخه‌هایی کهن از شرح اشارات طوسی: نسبت آنها با نسخۀ مؤلف و نکته‌هایی در باب سنّت تعلیم و تعلّم اثر، آینۀ میراث، شمارۀ 50، 179-234، 1391.
-        فارابی، أبونصر، شرح الفارابی لکتاب أرسطوطالیس فی العبارة، ویلهلم کوتش و استانلی مارو، المطبعة الکاثولیکیة، بیروت،1960م.
-        مسعودی، شرف‌الدین، کتاب المباحث و الشکوک: نخستین تعلیقه بر الاشارات و التنبیهات؛ با مقدمه محمد برکت، میراث مکتوب، تهران، ‎۱۳۸۹.
-        مهدوی، یحیی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1333.
-    میر، محمد تقی، شرح حال و آثار علامه قطب الدین محمود بن مسعود شیرازی دانشمند عالی قدر قرن هفتم (۶۳۴-۷۱۰ق)، دانشگاه شیراز، شیراز، ‎۱۳۵۶.
-        نسفی برهان‌الدین، شرح أساس الکیاسة، تصحیح و مقدمۀ غلامرضا دادخواه و عباس گودرزنیا، انتشارات مزدا، 2015.
-        والبریج، جان، قطب‌الدین شیرازی و علم الأنوار در فلسفه اسلامی ترجمه جواد قاسمی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، ‎۱۳۷۵.
 
-        Avicenna (2014) Commentaire sur le livre Lambda de la Métaphysique d'Aristote, chapitres 6-10, by Jules Janssens, Marc Geoffroy, and  Meryem Sebti, J. Vrin.
-        Gacek, Adam (2010) "The Osler Codex of Nasir al-Din al-Tusi’s Commentary on Avicenna’s al-Isharat wa-al-tanbihat", Journal of Islamic Manuscripts 1, 3-17
-        Gutas, Dimitri, (2014) Avicenna and the Aristotelian tradition: Introduction to reading Avicenna's philosophical works, Second, revised, and enlarged edition, including an inventory of Avicenna's authentic works, Brill.
-        Lameer, Joep (2013) “Towards a New Edition of Avicenna's. Kitābal-Ishārāt wa-l-tanbīhāt”, Journal of Islamic Manuscripts 4, 199–248.
-        Michot, Yahya (2000) Ibn Sind, letter au vizir Abi Sadad: Editio princeps d'apres le manuscrit de Bursa, Beirut: Aditions al-Bouraq.
-        Reisman, David C., “A New Standard for Avicenna Studies.” Journal of the American Oriental Society 122.3 (Jul-Sep 2002): 562-577.
-        Shihadeh, Ayman (2014) 'Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Response to Sharaf al-Dīn al-Masʿūdī’s Critical Commentary on Avicenna’s Ishārāt'. The Muslim World, (104) 1, pp 1-61.
-        Shihadeh, Ayman (2015) Doubts on Avicenna: A Study and Edition of Sharaf al-Dīn al-Masʿūdī’s Commentary on the Ishārāt, Brill.
-        Sorabji, Richard (ed.) (1990) Aristotle Transformed: The Ancient Commentators and Their Influence. Duckworth.
-        Wisnovsky, Robert (2004) “The nature and scope of Arabic philosophical commentary in post-classical (ca. 1100-1900 AD) Islamic intellectual history: Some preliminary observations”, in Bulletin of the Institute Of Classical Studies (University of London) 47, 149-191 (Special Issue 83/2: Philosophy, Science and Exegesis in Greek, Arabic and Latin Commentaries, edd. P. Adamson, H. Baltussen and M.W.F. Stone).
-        Wisnovsky, Robert (2013), “Avicennism and exegetical practice in the early commentaries on the Ishārāt”, Oriens 41/2-4 349-378
Wisnovsky, Robert (2014) “Towards a genealogy of Avicennism”, Oriens 42/2-4 (2014), 323-363.