تصحیح علمی -انتقادی رساله «النیروزیّه»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

عضو هیئت علمی

10.22034/iw.2020.223019.1407

چکیده

چکیده مقاله:
نیروزیّة نام رساله‌ای از ابن‌سینا در تفسیر قرآن است که در آن بر اساس اصول فلسفیِ خویش و نیز بر اساس حساب جمل، تلاش می‌کند تا حروف مقطّعة قرآنی را تفسیر کند. ابن‌سینا در ابتدای این رساله مقدمه‌ای ذکر می‌کند و در آنجا توضیح می‌دهد که این رساله را به رسم هدیة نوروزی به شخصی با لقب «الشیخ الأمیر» تألیف کرده است. نام مهدی ألیه نامی مبهم است و در نگاه اوّل با هیچکدام از اطرافیان و معاصران ابن‌سینا انطباق کامل ندارد. از این‌رو بررسی و پژوهش در هویّت مهدی إلیه از جمله جنبه‌های مهم این اثر است. از جمله ابعاد دیگر پژوهش در این اثر، تحقیق در روش ابن‌سینا در تفسیر حروف مقطّعه و ارتباط آن با سایر آثار ابن‌سینا است.
تصحیح انتقادی این اثر بر مبنای چهار نسخة برگزیده انجام شده که قدیمی‌ترین آن‌ها نسخه‌ای متعلق به سال 702 هجری قمری است.
دکتر لیلا کیا خواه

کلیدواژه‌ها


Sophia Perennis

Print ISSN: 2251-8932/Online ISSN:2676-6140

Web Address: Javidankherad.ir

Email: javidankherad@irip.ac.ir

Tel:+982167238208

Attribiution-NonCommercial 4.0 International

(CC BY-NC 4.0)                                                                                                 

Open Access Journal

SOPHIA PERENNIS

The Semiannual Journal of Sapiential Wisdom and Philosophy

Vol. 17, Number 1, spring and summer 2020, Serial Number 37

 

 

Scientific-critical Edition of the "Risala Al-Niruziyya"

 

Niruziyya is a treatise by Ibn Sina on the interpretation of the Qur'an in which he aims to interpret the Qur'anic crossed letters according to his own philosophical principles and Hisab al-Jummal. Ibn Sina gives an introduction at the beginning of this treatise, where he describes it as a Nowruz gift to a person named "Sheikh Al-Amir Al-Sayyid Abi Bakr Muhammad bin Abdul Rahim". The name of the person to whom the treatise was presented is regarded as vague and at first glance does not fully correspond to those around Ibn Sina and his contemporaries. Thus, examining his identity is among the important aspects of this work. Other aspects of research in this work include evaluating Ibn Sina’s method in interpreting the crossed letters and a historical study of the authorship of this work and its relationship with Ibn Sina’s other works. However, the present study aims to assess the introduction and revised text, The textual and historical analysis of this treatise is discussed elsewhere because examining these cases and their publication along with the revised text of the treatise was out of the usual size of the studies.

Treatise on historical books

The name of Niruziyya is not observed in the list of biographical treatise (Avicenna, 1974), as well as the list of Ibn-Sina’s works in most of the earlier translation books such as Ikhbar al-ulama, Nuzhat al-Arwah , Wafayat al-Ayan, Al-Wafi bi'l-Wafayat, and Oyun-Al-Anba although Ibn-Sina’s name appears in the titles of most manuscripts and two ancient manuscripts dating to 1301 and 1303. It is worth noting that most of these sources are based on the list of biographical treatise, and some of them added a few cases to this list. Among the earlier books, only some manuscripts of Tatemmeh Savan al-Hekma included the name of this work in the list of Ibn Sina’s works. Az-Zaree'a listed this treatise as one of Ibn-Sina’s works and reported its manuscripts. In addition, Mahdavi reported this work as one of the indisputable works of Ibs-Sina.

Treatise title

In most of the available manuscripts, there is a special title for this treatise, among which lots of them selected "Niruziyya". Ibn-Sina’s phrases in the introduction of the treatise confirms the compatibility of the titles with the text even if these titles are not considered to be for Ibn-Sina and are not regarded as additions to the copiers. In the introduction of this treatise, Ibn-Sina briefly considers the subject as the interpretation of the meanings of the syllabic letters, which appear at the beginning of some chapters of the Qur'an. In addition, he describes the treatise as a Nowruz gift to a person named Sheikh Al-Amir. Therefore, as lots of manuscripts reported, the title of the treatise can be considered as "Risala Al-Niruziyya" although this title may not be from Ibn-Sina.

Introducing previous editions of this work

There is no critical edition to the Risala Al-Niruziyya like lots of Ibn-Sina’s works. This treatise was first typed in 1881 without being editioned and published in the collection of Tes' rasael fi al-hekma va al-tabiyiat along with eight other treatises from Ibn-Sina.

Another edition of this treatise is observed in a collection entitled "Mabhath an al-ghova al-nafsaniyyah au ketab fi al-nafs ala sonnat al-ekhtesar" in Egypt in 1907.

Based on the title of the above collection in the recent edition, it includes the treatise of Al-nafs ala sonnat al-ekhtesar with edition of Edward Cornelius Fendic along with several other treatises of Ibn-Sina’s works. Unlike the first treatise in this collection, it seems that the Risala Al-Niruziyya is not edited as it was printed in the collection of Tes' rasael, and is only the typesetting of one manuscript. "Al-risala al-sabe'ah" is listed in the title of this treatise, which is in the order of Tes' rasael although it is regarded as the fourth treatise in the above-mentioned collection. Therefore, the publisher of this collection did not even touch the title of the treatise in the previous edition and published it based on the Tes' rasael collection.

In addition to the aforementioned editions, this treatise was edited by Abdel Salam Haroun in 1991 and published in the second volume of the Nawader al-makhtutat collection.

The critical edition of this treatise based on five manuscript s as follows. (1)No. 935 of Philosophy, Dar al-kutub al-misriyyah, Egypt, (2) a manuscript from Ma'had al-makhtutat bi al-jameah al-arabiyyah (The Institute of Arabic Manuscripts) which is the microfilm of a manuscript in the Asefieh Library of Hyderabad, India, (3) manuscript No. 121, Majami teimour, Egypt, (4) manuscript No. 200, Hekmah teimour, Egypt, and (5) manuscript No. 387 of Philosophy which is the microfilm of a manuscript of Mutahif al-Britani.

A large number of inaccuracies are observed in the Risala Al-Niruziyya although it was editioned in this collection unlike previous editions. Thus, it should be editioned again due to the availability of other valid manuscripts.

Identified and reviewed manuscripts of Al-Niruziyya

In order to edit this treatise, twenty-one manuscripts were prepared and reviewed among the manuscripts, among which sixteen belong to domestic and five to foreign libraries. The summary of the prepared manuscripts and the title of the treatise in each of them are as follows.

Selected manuscripts and edition methods

After reviewing the above-mentioned manuscripts, four were selected as the best and most edit ones and were considered as the basis for edition. Among these four manuscripts, the oldest and most accurate one is the manuscript No. 4754 of Istanbul University (with the abbreviation "Da" in this edition) with the date of writing in 1303, from which the microfilm No. 232f of the University of Tehran was prepared. Due to some inaccuracies in this manuscript, it was regarded as the base of relative edition and the intermediate edition method was selected. Considering the content of the treatise and Ibn-Sina’s other works, as well as the rules of Arabic grammar, the recordings of the "Da" manuscript were included in the text, except in the cases where their inaccuracies were obvious, and the recordings of other manuscripts were included in the critical system.

 

جاویدان‌خرد، شمارﮤ 37، بهار و تابستان 1399، صفحات 233 ـ 253

تصحیح علمی ـ انتقادی رسالۀ «النیروزیّة»

 

                                                                                 لیلا کیان‌خواه*

                                                                       سید حسین موسویان**

چکیده

«نیروزیّه» نام رساله‌ای از ابن‌سینا در تفسیر قرآن کریم است. او در این رساله بر اساس مبانی مابعدالطبیعی حکمت سینوی و بر اساس حساب جمل، تلاش می‌کند تا تفسیری برای حروف مقطّعۀ قرآن کریم ارائه کند. این تصحیح انتقادی بر پایۀ چهار نسخۀ برگزیدﮤ موجود در کتابخانه‌های دانشگاه استانبول، راغب پاشا، ملک و حمیدیّه انجام شده است. در میان نسخه‌های برگزیده، نسخۀ موجود در مجموعۀ شمارﮤ 4754 دانشگاه استانبول (میکروفیلم شمارﮤ 232 ف در دانشگاه تهران) کهن‌ترین و درست‌ترین است. نام کاتب این مجموعه روشن نیست، ولی کاتب تاریخ اتمام استنساخ را آخر ربیع‌الآخر سال 702 درج کرده است.

کلیدواژه‌ها: نیروزیّه، ابن‌سینا، تفسیر قرآن، حروف مقطّعه.

 

 

 

 

 

 

نیروزیّه رساله‌ای از ابن‌سینا در تفسیر قرآن است که در آن بر اساس اصول فلسفیِ خویش و نیز بر اساس حساب جمل، تلاش می‌کند تا حروف مقطّعۀ قرآنی را تفسیر کند. ابن‌سینا در ابتدای این رساله مقدّمه‌ای ذکر می‌کند و در آنجا توضیح می‌دهد که این رساله را به رسم هدیۀ نوروزی به شخصی به نام «الشیخ الأمیر السیّد أبی بکر محمّد بن عبدالرحیم» تألیف کرده است. نام کسی که رساله به او هدیه شده نامی مبهم است و در نگاه اوّل با اطرافیان و معاصران ابن‌سینا انطباق کامل ندارد؛ از این رو، بررسی و پژوهش در هویّت وی از جمله جنبه‌های مهمّ این اثر است. از جمله ابعاد دیگر پژوهش در این اثر، تحقیق در روش ابن‌سینا در تفسیر حروف مقطّعه و نیز بررسی تاریخی تألیف این اثر و ارتباط آن با سایر آثار ابن‌سینا است.  امّا از آن‌جا که بررسی این موارد و انتشار آن به همراه متن مصحَّح رساله افزون بر اندازﮤ متعارف مقالات می‌شده است، مقالۀ حاضر به مقدّمۀ تصحیح و متن مصحَّح اختصاص یافته، در مقالۀ دیگری به تحلیل متنی و تاریخی این رساله پرداخته می‌شود.

رساله در کتاب‌های تاریخی

با وجودی که نام ابن‌سینا در عناوین بیشتر نسخه‌های خطیِ تهیّه‌شده و دو نسخۀ‌ کهن متعلّق به سال‌های 700 و 702 ق، به چشم می‌خورد، نام این رساله در فهرست رسالۀ سرگذشت (Avicenna, 1974) و نیز فهرست آثار ابن‌سینا در اکثر کتاب‌های تراجم متقدّم همچون إخبار العلماء (قفطی، 1326 ،268-273)، نزهة الأرواح (شهرزوری،2007 ،367) وفیات الأعیان (ابن خلکان، 1968 ، ج2 ،157-162)، الوافی بالوفیات (صفدی، 1401 ، ج12 ،404-412) و عیون الأنباء (ابن‌أبی‌أصیبعة، 2001 ، ج3 ،70-117) دیده نمی‌شود. لازم به ذکر است که بیشتر این منابعْ فهرست رسالۀ سرگذشت را مبنا قرار داده‌اند و برخی از آنها نیز موارد معدودی را به آن افزوده‌اند. در میان کتاب‌های متقدّم، تنها برخی از نسخه‌های تتمّة صوان الحکمة نام این اثر را در فهرست آثار ابن‌سینا آورده‌اند.[1] الذریعة این اثر را در زمرﮤ آثار ابن‌سینا بر شمرده و نسخه‌های خطّی آن را گزارش کرده است (تهرانی، 1403 ، ج24 ،435). دکتر مهدوی نیز این اثر را در زمرﮤ آثار مسلّم‌الانتساب ابن‌سینا گزارش کرده است (مهدوی، 1333 ، 251).

عنوان رساله

در بیشتر نسخه‌های موجود، عنوان خاصّی برای این رساله درج شده است که از میان آنها تعداد زیادی عنوان «نیروزیّه» را برای آن ذکر کرده‌اند.[2] حتّی اگر این عناوین را از خود ابن‌سینا ندانیم، بلکه آن‌ها را افزودﮤ مستنسخان بینگاریم، با نظر به عبارات ابن‌سینا در مقدّمۀ رساله، می‌توان به هماهنگی عناوین درج شده با متن رساله پی برد. ابن‌سینا در مقدّمۀ این رساله به‌اختصار موضوع رساله را تفسیر معانی حروف هجایی می‌داند که در آغاز برخی از سوره‌های قرآن آمده است (... وهو الإنباء عن الغرض المضمّن فی الحروف الهجائیّة ‌فواتح عدّة من السور الفرقانیّة‌ ....) و علاوه بر این، توضیح می‌دهد که این رساله را به رسم هدیۀ نوروزی به شیخ‌الأمیر تقدیم کرده است (... وجعلتها هدیّتی النیروزیّة إلیه). بنابراین، می‌توان عنوان رساله را همان‌گونه که بسیاری از نسخه‌ها گزارش کرده‌اند «الرسالة النیروزیّة» دانست؛ هرچند همان‌گونه که گفته شد،  شاید این عنوان از خود ابن‌سینا نباشد.

معرّفی چاپ‌های پیشین این اثر

از رسالۀ نیروزیّه، همانند بسیاری از آثار ابن‌سینا، تصحیحی محقّقانه موجود نیست. این رساله برای نخستین بار در سال  1298ق بدون اینکه تصحیح شده باشد، صرفاً حروف‌چینی شده و در مجموعۀ تسع رسائل فی الحکمة والطبیعیّات به همراه هشت رسالۀ دیگر از ابن‌سینا چاپ شده است.[3]

چاپ دیگر این رساله در مجموعه‌ای با عنوان «مبحث عن القوی النفسانیّة أو کتاب فی النفس علی سنّة الاختصار» در سال 1325 ق در مصر است.[4]

همان‌گونه که از عنوان مجموعۀ فوق در چاپ اخیر مشخّص است، این مجموعه مشتمل بر رسالة النفس علی سنّة الاختصار به تصحیح ادورد کرنیلیوس فندیک به همراه چند رسالۀ دیگر از آثار ابن‌سینا است. بر خلاف نخستین رسالۀ این مجموعه، به نظر می‌رسد رسالۀ نیروزیّه همانند چاپ آن در مجموعۀ تسع رسائل، تصحیح شده نیست و تنها حروف‌چینی یکی از نسخه‌های خطّی است. با آن‌که این رساله چهارمین رساله در مجموعۀ یادشده است، در بخش عنوان این رساله «الرسالة السابعة» درج شده که مطابق ترتیب کتاب تسع رسائل است. بنابراین، ناشر این مجموعه حتی به شمارﮤ عنوان رساله در چاپ پیشین نیز دست نزده و آن را عیناً بر اساس مجموعۀ تسع رسائل چاپ کرده است!

علاوه بر چاپ‌های یادشده، این رساله در سال 1411 ق توسط عبدالسلام هارون تصحیح و در جلد دوم مجموعۀ نوادر المخطوطات چاپ شده است.[5]

مصحّحْ این رساله را بر اساس پنج نسخه تصحیح کرده که اطلاعات آنها بر اساس توضیحات مصحّح به شرح ذیل است: (1) نسخۀ شمارﮤ 935 فلسفة، دارالکتب المصریّة، مصر؛ (2) نسخه‌ای از معهد المخطوطات بالجامعة العربیّة که میکروفیلم نسخه‌ای در کتابخانۀ آصفیۀ حیدر آباد هند است؛ (3) نسخۀ شمارﮤ 121، مجامیع تیمور، مصر؛ (4) نسخۀ شمارﮤ 200، حکمة تیمور، مصر؛ (5) نسخۀ شمارﮤ 387 فلسفة که میکروفیلم نسخه‌ای از متحف البریطانی است.

هرچند که رسالۀ نیروزیّه در این مجموعه ــ بر خلاف چاپ‌های پیشین ــ تصحیح شده است، نادرستی‌های پرشماری در آن دیده می‌شود. از این رو، و نیز با نظر به دستیابی به نسخه‌های معتبر دیگر، بازتصحیح این اثر بایسته می‌نماید.

نسخه‌های شناسایی‌شده و بررسیده از النیروزیّة

به‌منظور تصحیح این رساله، از میان نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های داخلی و کتابخانه‌های خارج از ایران، بیست‌ویک  نسخه تهیّه و بررسی شده‌اند. از بین آنها شانزده  نسخه متعلّق به کتابخانه‌های داخلی و پنج نسخه متعلّق به کتابخانه‌های خارجی است. شناسنامۀ کوتاه نسخه‌های تهیّه‌شده و عنوان رساله در هر یک از آنها به قرار زیر است:

(نسخه‌های داخلی:)

1ـ شمارﮤ 6/232 ف دانشگاه تهران، (اونیورسیته 4754)، ربیع‌الآخر 702: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

2ـ شمارﮤ 3/2114 دانشگاه تهران: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

3ـ شمارﮤ 3/610 مجلس، تهران، قرن 9: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

4ـ شمارﮤ 10/8960 مجلس، تهران، عبدالصلاح گیلانی، 1060: «النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

5ـ شمارﮤ 34/14280 مجلس، تهران، 1080، سرای شاهپور: «الرسالة النیروزیّة»

6ـ شمارﮤ 2/595 سنا، تهران، محمد رفیع حسینی مشهدی، قرن11: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة (فواتح السور، أسرار الحروف)»

7ـ شمارﮤ 5/2938 مجلس، تهران، قرن11: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

8 ـ شمارﮤ 80/5283 مجلس، تهران، قرن 11: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

9ـ شمارﮤ 18/9294 مجلس، تهران، قرن11: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

10ـ شمارﮤ 6/5138 مجلس، تهران، قرن12: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

11ـ شمارﮤ 37/286 مرعشی، قم، شاه مراد فراهانی، 1072 هجری: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

12ـ شمارﮤ 15/4694 ملک، تهران، عبدالقادر اردوبادی، ذیحجّه1021، شیراز: «رسالة النیروزیّة»

13ـ شمارﮤ 9/4657 ملک، تهران: «رسالة النیروزیّة»

14ـ شمارﮤ 7/4681 ملک، تهران، محمد قاسم بن بهزاد، قرن11: «رسالة النیروزیّة»

15ـ شمارﮤ 4/5845 ملک، تهران، قرن 11 و 12: «رسالة النیروزیّة»

16ـ شمارﮤ 26/1216 سپهسالار، تهران: «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة»

(نسخه‌های خارجی:)

17ـ شمارﮤ 57/1448 حمیدیه، استانبول: «الرسالة النیروزیّة»

18ـ شمارﮤ 8/4894  نور عثمانیه، استانبول: «رسالة نیروزیّة»

19ـ شمارﮤ 7/1461 راغب پاشا، استانبول: «الرسالة النیروزیّة»

20ـ شمارﮤ 15/1458 دانشگاه استانبول: «الرسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة التی فی فواتح بعض السور الفرقانیّة للشیخ الرئیس ابن‌سینا رحمة الله»

21ـ شمارﮤ 47/3447 احمد ثالث، استانبول: «رسالة نیروزیّة»

نسخه‌های برگزیده و شیوﮤ تصحیح

پس از بررسی نسخه های یادشده، چهار نسخه به عنوان نسخه‌های برتر و صحیح‌تر برگزیده شده و مبنای تصحیح قرار گرفته‌اند. در میان این چهار نسخه، کهن‌ترین و درست‌ترین نسخه‌ها نسخۀ شمارﮤ 4754 دانشگاه استانبول (با کوته‌نوشت ‌«دا» در این تصحیح) با تاریخ کتابت 702 ق است که میکروفیلم شمارﮤ 232 ف دانشگاه تهران از روی آن تهیّه شده است؛ با این حال، نادرستی‌هایی در این نسخه دیده می‌شود. از همین رو، این نسخه را اساس نسبی تصحیح قرار داده و شیوﮤ تصحیح بینابین را برگزیده‌ایم؛ به این صورت که با توجّه به محتوای رساله و محتوای دیگر آثار ابن‌سینا و نیز قواعد صرف و نحو عربی، ضبط‌های نسخۀ «دا» را جز در مواردی که نادرستی آنها آشکار می‌نمود در متن نهاده و ضبط نسخه‌های دیگر را در سازوارﮤ انتقادی آورده‌ایم.

 

شناسنامه و برخی از ویژگی‌های چهار نسخۀ برگزیده چنین است:

 

  1. نسخۀ دانشگاه استانبول/ میکروفیلم دانشگاه تهران (کوته‌نوشت «دا»):

این نسخه دفتری است از مجموعۀ شمارﮤ 4754 دانشگاه استانبول، در 114 برگ که هر صفحۀ آن حدود 16 سطر دارد. رسالۀ نیروزیّه ششمین رساله در این مجموعه است. این نسخه به خطّ نسخ خوش و خوانا نوشته شده است. کاتب ناشناس این مجموعه تاریخ اتمام استنساخ را آخر ربیع‌الآخر سال 702 درج کرده است. میکروفیلم این مجموعه به شمارﮤ 232 ف در دانشگاه تهران وجود دارد. چنان‌که پیش‌تر گفته‌ایم، این نسخه کهن‌ترین نسخه در میان نسخه‌های تهیّه‌شده است و نسبت به دیگر نسخه‌ها نادرستی‌های کمتری دارد. از ویژگی‌های ارزشمند این نسخه درج نسخه‌بدل‌ها و گاهی وجود برخی توضیحات در حواشی آن است.

 

  1. نسخۀ کتابخانۀ حمیدیه (کوته‌نوشت «حم»):

این نسخه در مجموعه‌ای 658 صفحه‌ای به شمارﮤ 1448از کتابخانۀ حمیدیّه (استانبول)، مشتمل بر آثاری از ابن‌سینا ــ از جمله کتاب‌های نجات، اشارات، عیون الحکمة و دانش‌نامۀ علایی ــ ، قرار دارد. هر صفحۀ این مجموعه حدود بیست سطر دارد و به خطّ نستعلیق خوش‌ و خوانا نوشته شده است، و آغازﮤ هر اثر و عناوین فرعی آن با رنگ قرمز کتابت شده‌اند. نام کاتب و تاریخ کتابت این مجموعه روشن نیست. فهرست آثار این مجموعه در انتهای مجموعه ذکر شده و اولین اثر آن کتاب النجاة و آخرین اثر «رسالة فی تعریف الحکمة وأقسامها» است. رسالۀ نیروزیّه پنجاه‌وهفتمین اثر در این مجموعه است. در حواشی این نسخه نیز نسخه‌‌بدل‌ها و گاهی توضیحاتی یادداشت شده است.

 

  1. نسخۀ کتابخانۀ راغب پاشا (کوته‌نوشت «غب»):

این نسخه هفتمین دفتر از مجموعۀ شمارﮤ 1461 کتابخانۀ راغب پاشا (استانبول) است. این مجموعۀ 397 صفحه‌ای به خطّ نستعلیق در صفحات بیست‌ویک سطری نوشته شده است، که نه کاتب آن مشخّص است و نه تاریخ دقیق کتابت آن. با آن که در این نسخه نادرستی‌هایی به چشم می‌خورد، نسبت به دیگر نسخه‌ها از دقّت و صحّت بیشتری برخوردار است. تاریخ کتابت این نسخه دقیقاً روشن نیست، ولی بر اساس شواهد تاریخی می‌توان گفت که این نسخه پیش از سال‌های 996 تا  1026 هجری قمری کتابت شده است.[6]

 

  1. نسخۀ کتابخانۀ ملک (کوته‌نوشت «مل»):

این نسخه پانزدهمین دفتر از مجموعۀ شمارﮤ 4694 کتابخانۀ ملی ملک است. این مجموعه 660 صفحه دارد که در سال 1021 به خطّ نستعلیق بی‌نقطه در صفحات بیست‌وسه سطری و به‌دست عبدالقادر اردوبادی کتابت شده است. این نسخه از نسخه‌های دیرینه محسوب نمی‌شود، ولی از صحّت و دقّت بالایی برخوردار است. واژه‌های این نسخه، جز در موارد بسیار اندک، به صورت بی‌نقطه نوشته شده است؛ و از این رو، نمی‌توان از آن در برطرف کردن بسیاری از ابهامات خوانشی نسخه‌های دیگر بهره جست. امّا نکتۀ بسیار مهم این است که کاتب در جایی که نقطه‌گذاری حروفْ تعیین‌کننده است، از این کار دریغ نکرده است؛ به عنوان مثال، در عبارت «لأنّ ’ه‘ فی ’ج‘ ’یه‘» که نقطۀ‌ «ج» تعیین‌کننده است، نقطۀ ‌آن را درج کرده است. عدم درج نقطۀ «ج» در بسیاری از نسخه‌ها موجب اشتباه خوانندگان و مستنسخان بعدی شده است، به‌گونه‌ای که تعداد زیادی از نسخه‌ها این عبارت را به صورت «لأنّ ’ه‘ فی ’ح‘ ’یه‘» ضبط کرده‌اند که با مقدار عددی این حروف مطابقت ندارد؛ ولی کاتب این مجموعه با نهایت دقّت و التفات به مقدار عددی حروف، در این مورد ضروری و موارد شبیه به آن، به‌درستی نقطه‌ها را نگاشته است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

الرسالة النیروزیّة[7]

 

بسم اللّه الرحمن الرحیم

                                              

[8]هذه الرسالةُ فی معانی الحروفِ الهجائیّة التی فی فواتح بعضِ السُوَر الفرقانیّة کثیرةُ الفوائد. فأقول:[9] کلٌّ تنزَع[10] همّتُه إلى خدمة نیروز مولانا الشیخ الأمیر[11] السیّد أبی بکر محمّد بن عبدالرحیم[12]‌ ــ ‌أدام اللّهُ عزَّه[13]‌ــ بتحفةٍ تجودُ[14] بها ذاتُ یده. ولمّا رغبت فی أن أکون واحد القوم[15] وتابعاً[16] للسواد الأعظم فی إقامة الرسم، وکانت حالی تُقعدنی عن إهداء تحفة دنیاویّة تشاکل خزانته الکریمةَ، ورأیت الحِکَمَ[17] أفضل مرغوب فیه وأجلّ متحَف به، لا سیمّا الحکمة الإلهیّة وخصوصاً ما کان حُکماً[18] ملّیّاً[19]، ثمّ ما[20] کان یکشف[21] سرّاً هو من أغمض أسرار الحکمة[22]والملّة، وهو الإنباء عن الغرض المضمَّن[23] فی الحروف الهجائیّة[24] فواتح عدّة من السور الفرقانیّة؛ اتّخذتُ فیه رسالة وجعلتها[25] هدیّتی النیروزیّة إلیه. فإنّ أفضل‏ الهدیّة[26] وأشرف التحف الحکمةُ. ووثقت بلطف موقعِهِ من نفس مولای الشیخ الأمیر[27] السیّد[28] ــ ‌أدام الله عزَّه.

 وألّفت هذه الرسالة مقسومةً إلى ثلاثة فصولٍ[29]. الأوّل[30]: فی ترتیب الموجودات والدلالة على خاصّیّة کلّ مرتبة فی[31] مراتبها؛ الثانی[32]: فی الدلالة على کیفیّة دلالة الحروف علیها؛ الثالث[33]: فی[34] الغرض. وباللّه التوفیقُ.[35]

 

الفصل الأوّل: فی ترتیب الموجودات

والدلالة على خاصّیّة کلّ مرتبة فی مراتبها[36]

واجب[37] الوجود ــ وهو اللّه تعالی[38]ــ هو[39] مبدِع المبدَعات[40] ومنشئ الکلّ، وهو ذاتٌ لا یمکن أن یکون متکثّراً أو متغیّراً أو متحیّزاً أو متقوّماً بسبب فی ذاته أو مباین لذاته[41]. ولا یمکن أن یکون وجودٌ فی مرتبة وجوده، فضلاً عن أن یکون فوقه؛ ولا وجودٌ غیرُه لیس هو المفید إیّاه[42] قوامَه، فضلاً عن أن یکون مستفیداً عن وجود غیره وجودُه؛ بل هو ذاتٌ هو الوجود[43] المحض والحقّ[44] المحض والخیر المحض والعلم المحض والقدرة المحضة والحیاة المحضة[45]، من غیر أن یدلّ بکلّ واحد[46] من هذه الألفاظ على معنىً مفرد على حدةٍ؛ بل المفهوم منها عند الحکماء[47] معنىً وذات واحد[ة]. و[48]لا یمکن أن یکون فی مادّة أو یخالطه[49] ما بالقوّة أو یتأخّر عنه شی‏ء من أوصاف جلالیّة[50] ذاتیّاً أو فعلیّاً.

وأوّل ما یبدَع عنه عالم العقل. وهو جملة تشتمل على عدّة[51] من الموجودات، قائمة بلا موادّ خالیة عن القوّة[52] والاستعداد، عقول ظاهرة[53] وصور باهرة؛ لیس فی طباعها[54] أن تتغیّر أو تتکثّر أو تتحیّز. کلّها مشتاق إلى[55] الأوّل والاقتداء به والإظهار لأمره[56] والالتذاذ بالقرب العقلیّ منه سرمدَ الدهر على نسبة واحدة.

ثمّ العالم النفسیّ. وهو یشتمل على جملة کثیرة من ذوات معقولة لیست مفارقة الموادّ کلَّ المفارقة[57]؛ بل هی ملابسة لها[58] نوعاً من الملابسة، وموادّها موادّ ثابتة سماویّة. فلذلک هی أفضل الصور المادّیّة، وهی مدبّرات الأجرام[59] الفلکیّة وبواسطتها للعنصریّة[60]. ولها فی طباعها[61] نوع من التغیّر ونوع من التکثّر، لا على الإطلاق. وکلّها عشّاق للعالم العقلیّ، لکلّ عدّة مرتبطة فی جملة منها ارتباطٌ[62] بواحدٍ من العقول[63]. فهو عاقل[64] على المثال الکلّیّ المرتسم فی ذات مبدئه المفارق مستفاداً[65] عن ذات الأوّل[66].

ثمّ عالم الطبیعة. و[67] یشتمل على قوى ساریةٍ فی الأجسام، ملابسةٍ للمادّة على التمام؛ تفعل فیها الحرکات والسکونات[68] الذاتیّة، وترقی[69] علیها الکمالات الجوهریّة على سبیل التسخیر. فهذه القوى کلّها فعّالة[70].

وبعدها العالم الجسمانیّ. وهو ینقسم إلى أثیریّ وعنصریّ. وخاصّیّة الأثیریّ استدارة الشکل والحرکة واستغراق الصورة[71] للمادّة وخلوّ الجوهر عن المضادّة. وخاصّیّة العنصریّ التهیّؤ للأشکال المختلفة والأحوال المتغایرة وانقسام‏ المادّة بین[72] الصورتین المتضادّتین، أیتّهما[73] کانت بالفعل کانت الأخرى[74] بالقوّة؛ ولیس وجود إحداهما[75] لها[76] وجوداً سرمدیّاً، بل وجوداً زمانیّاً. ومبادؤه[77] الفعّالة[78] فیه هی[79] القوى السماویّة بتوسّط الحرکات. ویسبق کمالَه[80] الأخیر أبداً ما[81] بالقوّة، ویکون ما هو أوّل فیه بالطبع آخراً فی الشرف والفضل. ولکلّ واحدة من القوى المذکورة اعتبار بذاته واعتبار بالإضافة إلى تالیه[82] الکائن عنه[83]. ونسبة[84] الثوانی کلّها إلى الأوّل[85] بحسب الشرکة نسبة الإبداع؛ وأمّا على التفصیل، فیخصّ[86] العقل[87] بنسبة[88] الإبداع. ثمّ إذا قام متوسّط[89] بینه وبین[90] الثوالث، صارت[91] له نسبة الأمر واندرج فیه[92] النفسُ. ثمّ کان بعده نسبةُ الخلق؛ والأمور العنصریّة بما هی کائنة فاسدة نسبة[93] التکوین. والإبداع یختصّ بالعقل[94]، والأمر یفیض منه إلى النفس، والخلق یختصّ بالموجودات الطبیعیّة ویعمّ[95] جمیعها[96]، والتکوین یختصّ بالکائنة الفاسدة منها. وإذا کانت الموجودات بالقسمة الکلّیّة إمّا روحانیّة وإمّا جسمانیّة، فالنسبة الکلّیّة للمبدأ[97] الحقّ إلیها أنّه الذی له الأمر والخلق؛ فالأمر متعلّق بکلّ[98] ذی إدراک، والخلق[99] بکلّ ذی تسخیر.  وهذا هو غرضنا فی الفصل الأوّل‏.

 

الفصل الثانی: فی الدلالة على کیفیّة دلالة الحروف علیها[100]

من الضرورة أنّه إذا أرید[101] الدلالة على هذه المعانی[102] بما هی[103]  ذوات من الحروف أن یکون الأوّل منها فی الترتیب القدیم ــ ‌وهو ترتیب «ابجد هوز»[104] ــ دالًّا على الأوّل وما یتلوه على ما یتلوه، وأن یکون الدالّ على هذه المعانی بما هی[105] ذوات من الحروف متقدّماً[106] على الدالّ علیها من جهة ما هی مضافة.

وأن یکون المعنی الذی یرتسم من إضافة بین اثنین منها مدلولاً علیه بالحرف الذی یرتسم من ضرب الحرفین[107] الأوّلین أحدهما فی الآخر، أعنی ما یکون من ضرب عددَی الحرفین أحدهما فی الآخر؛ وأن یکون ما یحصل من العدد الضربیّ[108] مدلولاً علیه بحرف واحد مستعملاً فی هذه الدلالة ــ مثل «ی» الذی هو من ضرب «ه» فی «ب»[109]ــ ‌، وما یصیر مدلولاً علیه[110] بحرفین ــ مثل «یه» الذی هو من ضرب «ج»[111] فی «ه» ــ مُطّرَحاً[112]؛ لأنّه مشکِّک[113] یوهِم دلالة کلِّ واحد من «ی» و«ه»[114] بنفسه، ویقع هذا الاشتباه فی کلّ حرفین مجتمعین لکلّ واحد منهما خاصُّ دلالة فی حدّ نفسه.

وأن یکون الحرف الدالّ على مرتبة من جهة أنّها بواسطة[115] مرتبة قبلها هو ما یکون من جمیع[116] حرفی المرتبتین.

فإذا تقرّر هذا، فإنّه ینبغی ضرورة أن یدلّ[117] بـ«ا» على البارئ[118] وبـ«ب» على العقل وبـ«ج» على النفس وبـ«د» على الطبیعة؛ هذا إذا أخذت بما هی ذوات.  ثمّ بـ«ه» على البارئ[119] وبـ«و» على العقل وبـ«ز» على النفس وبـ«ح» على الطبیعة؛ هذا أخذت بما هی مضافة إلى ما دونها. ویبقی[120] «ط» للهیولى وعالمه[121]؛ ولیس له وجود بالإضافة إلى شی‏ء تحته.

وبعد[122] رتبة الآحاد[123] یکون «الإبداع»[124]، وهو من إضافة الأوّل إلى العقل[125] ـ‌ـ والعقل

ذات[126] غیر مضاف[127] بعده[128]ــ مدلولاً علیه بـ«ی»[129]؛ لأنّه من ضرب «ه» فی «ب». ولا تصحّ[130] إضافة [131]البارئ[132] أو العقل[133] إلی النفس[134]. إذ لیس[135] عددٌ یُدلّ علیه بحرف واحد؛ لأنّ «ه» فی «ج»[136] «یه» و«و» فی «ج»[137] «یح»[138]. ویکون «الأمر»، وهو من إضافة الأوّل إلى العقل ــ ‌والعقل[139] مضاف[140]ــ مدلولاً علیه بـ«ل»[141] وهو من ضرب «ه» فی «و». ویکون «الخلق»، وهو من إضافة الأوّل إلى الطبیعة ـ‌ـ مضافةً ــ [142]مدلولاً علیه بـ«م»[143]؛ لأنّه من ضرب «ه» فی «ح»[144]. ویکون «التکوین»، وهو من إضافة البارئ إلى الطبیعة ــ وهی ذات[145]ــ مدلولاً علیه بـ«ک»؛ لأنّه من «ه» فی «د»[146].

ویکون جمیع[147] نسبتی «الأمر» و«الخلق» ــ أعنی ترتیب الخلق بواسطة الأمر، أعنی «ل» و«م» ــ مدلولاً علیه بحرف «ع». و[یکون] جمیع[148] نسبتی «الخلق» و«التکوین» کذلک ـ‌ـ أعنی «م» و«ک» ــ مدلولاً علیه بـ«س». ویکون مجموع[149] نسبتی طرفی الوجود أعنی «ل» و«ک»[150] مدلولاً علیه بـ«ن». ویکون جمیع نسب «الأمر» و«الخلق» و«التکوین» ــ أعنی «ل» و«م» و«ک» ــ مدلولاً علیه‏ بـ«ص»[151].  ویکون اشتمال الجملة فی «الإبداع» ــ أعنی[152] «ی» فی نفسه ــ «ق»[153]، وهو أیضاً من جمیع[154] «ص» و«ی». ویکون ردّها إلى الأوّل الذی هو مبدأ الکلّ ومنتهاه[155] علی أنّه أوّل وآخر ــ أعنی فاعلاً[156] وغایةً[157]، کما بیّن[158] فی الإلهیّات[159]ــ‌‌‌ مدلولاً علیه بـ«ر»[160] ضعف «ق». وذلک غرضنا فی هذا الفصل‏.

 

الفصل الثالث: فی الغرض[161]

فاذا تقرّر[162] ذلک، فأقول[163]: إنّ المدلول علیه بـ«الم» هو القَسم بالأوّل ذی «الأمر» و«الخلق». وبـ«المر»[164] القَسم بالأوّل ذی «الأمر» و«الخلق»[165] الذی هو الأوّل والآخر[166] والمبدأ الفاعلیّ[167] والمبدأ الغائیّ جمیعاً. وبـ«المص» القَسم بالأوّل ذی «الأمر» و«الخلق»[168] ومنشئ الکلّ. وبـ«ص» القَسم بالعنایة الکلّیّة. وبـ«ق» القَسم بـ«الإبداع» المشتمل على الکلّ بواسطة[169] «الإبداع» المتناول للعقل. وبـ«کهیعص» القَسم بالنسبة التی لـ«ک» ــ أعنی عالم التکوین ــ إلى المبدأ الأوّل بنسبة[170] «الإبداع» الذی هو «ى»، ثمّ «الخلق» بواسطة[171] «الإبداع» صائراً لوقوع[172] الإضافة بسبب النسبة «أمراً» وهو «ع»، ثمّ «التکوین» بواسطة «الخلق» و«الأمر»[173] وهو «ص»؛ فبین «ک»[174] و«ه» ضرورة نسبة الإبداع، ثمّ نسبة «الخلق» و«الأمر»، ثمّ نسبة «التکوین» و«الخلق» و«الأمر». و«یس» قَسمٌ بأوّل «الفیض» وهو «الإبداع»، وآخره وهو «الخلق» المشتمل على[175] «التکوین». و«حم» قَسمٌ بالعالم الطبیعیّ الواقع فی «الخلق». و«حمعسق» قَسمٌ بمدلول وساطة «الخلق» فی وجود العالم الطبیعیّ[176] بنسبة[177]  «الخلق» إلى «الأمر» ونسبة «الخلق» إلى «التکوین»، بأن یأخذ[178] من هذا ویؤدّی[179] إلى ذلک فیَتمّ به[180] «الإبداع» الکلّیّ[181] المشتمل على العوالم کلّها؛ فإذن[182] إذا أُخذت[183] على الإجمال، لم تکن[184] لها نسبة إلى الأوّل غیر «الإبداع» الکلّیّ الذی یدلّ علیه بـ«ق». و«طس» قَسم[185] بالعالم[186] الهیولانیّ الواقع فی «التکوین» الواقع فی  «الخلق». و«طسم» قَسم بالعالم الهیولانیّ الواقع فی «الخلق» المشتمل على «التکوین» وبـ«الأمر» الواقع فی «الإبداع»[187]. و«ن» قَسم بعالم «التکوین» وعالم «الأمر»، أعنی مجموع «ک» و«ل»[188].

ولم[189] یمکن[190] أن تکون[191] للحروف دلالة علی[192] غیر هذه[193] البتّة. ثمّ بعد هذا أسرار تحتاج[194] إلى المشافهة.

واللّه[195] تعالى یمدّ فی بقاء الشیخ[196] الأمیر[197] السیّد، ویبارک[198] له فی نعمه[199] عنده، ویجعلنی ممّن یوفّق لقضاء أیادیه بمنّه وسعة رحمته[200]. والحمد للّه[201] أوّلاً وآخراً وظاهراً وباطناً، وصلاته وبرکاته على سیّدنا[202]  محمّد النبیّ[203]  وآله الطاهرین وصحبه أجمعین.[204]                  

 

 

 

 

 

 منابع

  • ابن‌‌أبی‌أصیبعة، أحمد بن قاسم، عیون الأنباءفی طبقات الأطبّاء، القاهرة، المطبعة الوهبیّة، 1299 ق.
  • ابن‌خلکان، أحمد بن محمد، وفیات الأعیانوأنباء أبناء الزمان، تصحیح: إحسان عباس، بیروت، دارالثقافة، 1968م.
  • ابن‌سینا، ترجمۀ رسالة أضحویّة، تصحیح، مقدّمه و تعلیقات: حسین خدیوجم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1364 ش.
  • ابن‌سینا، «النیروزیّة»، در: تسع رسائل فی الحکمة والطبیعیّات، مطبعة الجوانب، قسطنطنیّة، 1298 ق.
  • ابن‌سینا،«النیروزیّة»، در: رسائل ابن‌سینا، قم، انتشارات بیدار، 1400 ق.
  • ابن‌سینا،«النیروزیّة»، در: مبحث عن القوی النفسانیّة أو کتاب فی النفس علی سنّة الاختصار، نشره وقدّم له إدورد کرنیلیوس فندیک، مکتبة بیبلیون، جبیل، لبنان، 1325 ق.
  • ابن‌سینا،«النیروزیّة»، در: نوادر المخطوطات (المجلّد الثانی)، تحقیق: عبدالسلام هارون، دارالجیل، بیروت، 1411 ق.
  • ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه: محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر، 1381 ش.
  • البیهقیّ، ظهیر‌الدین، تاریخ حکماء الإسلام (تتمّة صوان الحکمة)، تحقیق: محمد کردعلی، دمشق، مکتبه ترقی، 1396 ق.
  • تهرانی، محمدحسن آقا بزرگ، الذریعة ‌إلی تصانیف الشیعة، گردآورنده: احمد بن محمد حسینی، لبنان (بیروت)، دار الأضواء، 1403 ق.
  • حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الأدباء، محقّق: احسان عباس، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1993م.
  • خیراندیش، عبدالرسول، «طمغاج در منابع قرن هفتم هجری به عنوان نامی برای مغولستان»، در: تاریخ ایران، شمارﮤ 71/5، زمستان 1391ـ پاییز 1392 ش.
  • ذاکری،مصطفی، «تاریخچۀ ابجد و حساب جمل در فرهنگ اسلامی»، در: معارف، شمارﮤ 50، مرداد ـ آبان 1379 ش.
  • رسائل إخوان الصفاء وخلّان الوفاء، بیروت، الدار الإسلامیّة، 1412 ق.
  • سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، تصحیح و تعلیق: عبدالرحمن بن یحیی معلمی، هند (حیدر آباد)، مطبعة مجلس، دائرة المعارف العثمانیّة، 1382 ق.
  • سجستانی، أبویعقوب، «تحفة المستجیبین»، در: خمس رسائل اسماعیلیّة، تحقیق و تقدیم: عارف تامر، سامیة ـ سوریا، دارالإنصاف، 1956 م.
  • سجستانی، أبویعقوب، کشف المحجوب، با مقدمۀ هنری کربن، پاریس، انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، 1988 م.
  • الشهرزوریّ، محمد بن محمود، تاریخ الحکماء قبل ظهورالإسلام وبعده (نزهة الأرواح وروضة الأفراح)، محقّق: عبدالکریم أبو شویرب، فرانسه (پاریس)، دار بیبلیون، 2007 م.
  • صفدیّ، خلیل بن أبیک، الوافی بالوفیات، تحقیق هلموت ریتر، بیروت، دار نشر فرانز شتاینر، 1401 ق.
  • فیومی، احمد‌بن محمّد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، مؤسسه دارالهجرة، 1414 ه.ق.
  • قفطی، جمال‌الدین یوسف، إخبار العلماءبأخبار الحکماء، مصر، دارالکتب الحدیویّة، 1326 ق.
  • مرتضی زبیدی، محمّدبن‌محمّد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414 ق.
  • مهدوی، یحیی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1333 ش.
  • نعمة، أنطوان و ...، المنجد فی اللغة العربیّة المعاصرة، بیروت، دارالمشرق، 2000م.
  • Avicenna, The life of IBN SINA, A critical edition and annotated translation by William Gohlman, Albany, New York, State university of New York press, 1974.
  • Gutas, D., Avicenna and the Aristotelian Tradition, Introduction to Reading Avicenna’s Philo­sophical Works, Leiden, Bril,1988.

 

 

 

 

* استادیار مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران. رایانامه: leilakiankhah@gmail.com

** استادیار مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران. رایانامه: s.h.mosuavian@gmail.com

تاریخ دریافت: 4/12/1398                                          تاریخ پذیرش: 19/12/1398

[1]  گوتاس در کتاب Avicenna and the Aristotelian Tradition ضمن بررسی فهرست آثار ابن‌سینا، رسالۀ نیروزیّه را بر اساس برخی نسخ تتمّة صوان الحکمة، به ابن‌سینا منسوب کرده است (Gutas, 2014, 409). گوتاس در این کتاب توضیح می‌دهد که برخی از نسخه‌های کتاب تتمّة صوان الحکمة، علاوه بر دو فهرست موجود در رسالۀ سرگذشت (SB: short bibliography; LB: long bibliography)، مشتمل بر فهرست مفصّلی(EB: extended bibliography)  است که آثار دیگری از ابن‌سینا در آن درج شده است. قدیمی‌ترین این نسخه‌ها، نسخۀ مرادملّا/ 1408 است (Gutas, 2014, 401).

[2]  برای نمونه، می‌توان به این عنوان‌ها اشاره کرد: «الرسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة تصنیف الشیخ الرئیس» (تهران، 232ف، سال کتابت: 702 ق)/ «رسالة للشیخ الرئیس أبی علی بن الحسین بن عبدالله بن سینا البخاری النوروزیّة» (تهران، 231ف، سال کتابت: 700 ق)/ «رسالة النیروزیّة فی معانی الحروف الهجائیّة التی فی فواتح بعض السور الفرقانیّة للشیخ الرئیس ابن‌سینا رحمة اللّه علیه» (دانشگاه استانبول، 1458)/ «رسالة فی أسرار الحروف للشیخ أبی علی بن سینا رحمة الله علیه» (دانشگاه استانبول، 3328)/ «الرسالة النیروزیّة للشیخ الرئیس أبو علی سینا» (دانشگاه تهران، ش 7)/ «رسالة النیروزیّة أیضاً له» (ایاصوفیا، 4853)/ «هذه رسالة نیروزیّة» (احمد ثالث، 3447)/ «الرسالة النیروزیّة للشیخ الرئیس» (ملک، 4657؛ مجلس، 595 سنا؛ سپه‌سالار، 1216؛ مجلس، 14280؛ راغب پاشا، 1461؛ ملک، 5845)/ «رسالة النیروزیّة» (مجلس، 610).

 

[3]  ابن‌سینا، تسع رسائل فی الحکمة والطبیعیّات، قسطنطنیّة، مطبعة الجوانب، 1298 ق. این مجموعه در سال‌های بعد در مکان‌های دیگری از جمله بمبئی، قاهره، بیروت و قم تجدید چاپ شده است.

[4]  ابن‌سینا، مبحث عن القوی النفسانیّة أو کتاب فی النفس علی سنّة الاختصار، نشره وقدّم له: إدورد کرنیلیوس فندیک، جبیل، لبنان، مکتبة بیبلیون، 1325 ق.

[5]  ابن‌سینا، الرسالة النیروزیّة، در نوادر المخطوطات (المجلّد الثانی)، تحقیق: عبدالسلام هارون، بیروت، دارالجیل، 1411ق. 

 

 [6] بر اساس شواهد تاریخی، این نسخه در فاصلۀ زمانی پس از نیمۀ نخست سدﮤ هشتم و پیش از دوران حکومت شاه عبّاس اوّل (996ـ 1038) و سلطان احمد خان اوّل (1012ـ 1026) کتابت شده است. نگاه کنید به مقدّمۀ مصحّح در: فارابی، 1392، 28ـ 30.

[7] دا: + فی معانی الحروفِ الهجائیّة تصنیف الشیخ الرئیس أبی علیٍّ الحُسین بن عبدالله ابن‌سینا رحمهُ اللهُ/ حم، غب: + للشیخ الرئیس کتب إلی الشیخ أبی‌بکر محمّد بن عبید (حم: + رحمهما الله تعالی)/ مل: رسالة النیروزیّة للشیخ الرئیس.

[8] دا: + قال الرئیسُ أبو علیٍّ الحُسینُ ابنُ عبدالله بن سینا رحمه اللهُ.

[9] حم، غب، مل: - هذه الرسالة ... فأقول/ مل: + الرسالة النیروزیّة للشیخ الرئیس فی الإنباء عن الغرض المضمر فی الحروف الهجائیّة فواتح عدّة سور الفرقانیّة مقسومة علی فصول ثلاث: الفصل الأوّل ... (ح: رأیت فی بعض المجامیع أنّ أوّل هذه الرسالة هکذا: کلٌّ تنزع ... إلی فصول ثلاثة. نقلت من کتب سیّد أعاظم الحکماء الأمیر غیاث الدین منصور قدّس سرّه).

[10] دا، مل (ل): + به/ نَزَع إلی الشیء: ذهب إلیه واشتاق (المصباح المنیر)؛ نَزَع إلی: ـَ نزاعاً: هدَف إلی شیء ورمی إلیه وجعَله غایته: «نزع إلی الکمال»؛ حَنّ واشتاق: «نزع إلی أهله» (المنجد فی اللغة العربیّة المعاصرة).

[11] حم: الأمین.

[12] حم، مل (ل): عبدالله/ غب: - أبی بکر محمّد بن عبد الرحیم.

[13] مل (ل): - أدام الله عزّه.

[14] مل (ل): تخوذ.

[15] مل (ل): القوه.

[16] حم، غب: ومتابعاً/ مل (ل): -  وتابعاً.

[17] غب: الحکمة.

[18] مل (ح): حکیماً.

[19] دا (ح): ملّیّاً أی شرعیّاً.

[20] غب، مل (ل): -  ما.

[21] مل (ح): نکشف.

[22] غب: سرّاً من أسرار غوامض الحکمة (ل: هو من أغمض أسرار الحکمة).

[23] مل (ل): المتضمّن.

[24] حم، غب: الجائیّة.

[25] مل (ل): جعلته.

[26] حم، غب: الهدایا الهدایة.

[27] غب، مل: - الأمیر/ حم: الأمین.

[28] حم، غب: - السیّد.

[29] حم، مل (ل): إلی فصول ثلاثة.

[30] حم، غب، مل: الفصل الأوّل.

[31] حم: من.

[32] حم، غب، مل: الفصل الثانی.

[33] حم، غب، مل: الفصل الثالث.

[34] دا: - فی.

[35] حم، غب: - وباللّه التوفیق.

[36] حم، غب، مل: - ترتیب ... مراتبها.

[37] حم: مراتب/ مل: - واجب.

[38] حم، غب، مل: - وهو اللّه تعالی.

[39] حم، غب: وهو/ مل: فهو.

[40] حم: المبدع الأوّل (= مبدع المبدعات).

[41] دا: فی ذاته.

[42] حم، غب، مل: + و.

[43] غب: الجود.

[44] مل: والجود (ل: والحقّ).

[45] دا: المحض.

[46] مل: لکلّ واحدة (= بکلّ واحد).

[47] مل: وعن الکلّ (= عند الحکماء) (ل:  عند الحکماء). 

[48] دا: - و.

[49] دا: مخالطة.

[50] حم، غب: جلاله.

[51] غب: عشرة (ل: عدّة).

[52] مل (ل): العدّة.

[53] غب، مل: طاهرة.

[54] مل: طبائعها (ل: طباعها).

[55] مل: + الحقّ.

[56] حم، غب، مل: + واقف من قربه.

[57] مل: المفارق (ل: قة).

[58] دا: ملابستها/ مل: ملابسها.

[59] غب: + السماویّة.

[60] حم، غب، مل: وبوساطتها العنصریّة.

[61] مل: طبائعها.

[62] دا: ارتباطا.

[63] حم، غب: + العشرة/ مل: + العشریة.

[64] دا، مل: عامل.

[65] دا: مستفاد.

[66] حم، غب، مل: + الحقّ.

[67] مل: + هو.

[68] مل: السکنات.

[69] حم: یرتقی/ غب: تُوفی.

[70] دا، مل: فعّال.

[71] غب: الصور.

[72] دا: من.

[73] دا، غب، مل: أیّهما.

[74] مل: الآخر .

[75] مل: أحدهما.

[76] دا: للأخرى.

[77] غب: مبادیها (ل: مبادئه).

[78] دا، مل (ل): الفعالیّة.

[79] حم، مل: من/ حم (ل): هی.

[80] دا: ویبقی کمالُه (= ویسبق کمالَه).

[81] دا: + هو.

[82] دا: ثانیه (ل: تالیها)/ غب: ما یلیه (ل: تالیه).

[83] دا (ل): عنها.

[84] غب: ونسب/ مل (ل): وبسبب.

[85] حم، غب: الأُوَل.

 [86]دا: فتحصّ (ل: فتخصّ).

[87] مل (ل): الفعل.

[88] دا (ل)، حم، مل: نسبة.

[89] مل: متوسّطا.

[90] دا: + الثوانی و.

[91] حم، غب، مل: صار.

[92] حم، غب، مل: + معه.

[93] مل: فنسبة (ل: نسبه).

[94] مل: بالفعل.

[95] دا: یُقیم.

[96] حم، غب، مل (ل): لجمیعها.

[97] مل: إلی المبدأ.

[98] مل: لکلّ.

[99] مل: + متعلّق.

[100] حم، غب، مل: - فی الدلالة ... علیها.

[101] غب: أریدت.

[102] غب: المراتب.

[103] دا، غب، مل: هو.

[104] غب: «ا ب ج د ه و ز ح ط».

[105] دا، غب، مل: هو.

[106] دا: مقدّماً.

[107]  دا: الجزئین.

[108] مل: عدد الضربین.

[109] مل: «ب» فی «ه» (ل: «ه» فی «ب»).

[110] مل: إلیه (ل: علیه).

[111] غب: «ح»/ مل (ل): «د» فی «ه».

[112] قول مطّرح: لا یُلتفت إلیه (تاج العروس).

[113] دا، غب: مشکل.

[114] دا (ل): وفی نسخة من «ی» «آ» «ه»/ مل (ل): «د».

[115] غب: بوساطة.

[116] دا، مل: جمع.

[117] دا: تدلّ.

[118] غب: + عزّ وجلّ.

[119] غب: + تعالی.

[120] دا: تبقی.

[121] دا: عالمها.

[122] غب: تنفد/ حم، مل (ل): ینفد/ مل: یبعد.

[123] مل: + و.

[124] مل (ل): للإبداع.

[125]  مل: العقل إلی الأوّل (ل: الأوّل إلى العقل).

[126] دا: - ذات

[127] حم، غب، مل: لا مضاف/ مل (ل): لا یضاف.

[128] دا، حم، غب: بعد

[129] مل: ب/ دا (ل): وفی نسخة والعقل ذات لأنّه مضاف إلی ما بعده مدلولاً علیه بالیاء.

[130] حم، غب: لا یصحّ.

[131]  حم، غب، مل: لإضافة.

[132] مل: + إلی العقل (ل: + لا یضاف).

[133] دا: - أو العقل (ل: وفی نسخة ولاتصحّ لإضافة البارئ أو العقل أو النفس).

[134] دا (ل): وفی نسخة ولاتصحّ لإضافة البارئ أو العقل أو النفس.

[135] حم، غب، مل: - إذ لیس.

[136] دا، غب: «ح».

[137] دا، غب: «ح».

[138] مل: «یج».

[139] حم، مل: - والعقل.

[140] حم، غب، مل: مضافا «ل».

[141] حم، غب، مل:- مدلولاً علیه بـ«ل».

[142] غب، مل: + م.

[143] حم، غب، مل: - مدلولاً علیه بـ‌«م».

[144] مل: «ج»/ حم، غب: + لأنّ الحاء دالة علی الطبیعة مضافة/ م: + لأن الحاء دلالة الطبیعة مضافة.

[145] مل: ذوات.

[146] حم، غب: - لأنّه من «ه» فی «د».

[147] دا: جمع.

[148] دا: عن/ حم: جمع.

[149] مل: مدلول (ل: مجموع). 

[150] دا: «ی» و«م» (ل: وفی نسخة أعنی «ل» و«ک»)/ مل: «ک» و«ل».

[151] غب: بحرف «ص».

[152] غب: عن (ل: أعنی)/ مل: یعنی.

[153] مل (ح): «ن».

[154] دا، مل: جمع.

[155] مل: منتهیة (ل: منهیة).

[156] غب: الفاعل/ مل: فاعل.

[157] غب: الغایة.

[158] حم: تبیّن.

[159] دا: - علی أنّه أوّل وآخر ... الإلهیّات.

[160] غب: بحرف «ر»/ حم: - بـ‌«ر».

[161] غب، مل: - فی الغرض. 

[162] مل: تقرّرنا.

[163] مل: فنقول.

[164] دا: «أ» «م» «ر»/ مل: + و.

[165] مل: الخلق والأمر.

[166] غب، مل: + الأمر والخلق.

[167] مل: الفاعل.

[168] مل: ذی الخلق والأمر.

[169] غب: بوساطة.

[170] دا، غب، مل: بنسب/ مل (ل): بنسبة.

[171] حم: بوساطة.

[172] دا: بوفق/ حم، غب: بوقوع.

[173] غب: الأمر والخلق.

[174] مل (ل): + و«ا».

[175] حم، غب، مل: - الخلق المشتمل على.

[176]  حم، غب: + الواقع بالخلق بینه وبین الأمر بنسبة/ م: + بالخلق بینه وبین الأمر بنسبة.

[177] حم، غب: نسبة.

[178] غب: تأخذ.

[179] غب: تؤدّی.

[180] دا: + الإبداع وقسم بـ .

[181] مل (ل): الإلهیّ.

[182] غب، مل: فإنّها.

[183]  مل (ل): أخذتها.

[184] دا، حم، مل: لم یکن.

[185] غب، مل: یمین.

[186] دا: بعالم.

[187] حم، غب، مل: - الواقع فی «الخلق» و«طسم» ... فی «الإبداع».

[188] دا، مل: الکل/ غب: ل.

[189] حم، غب، مل: + یکن.

[190] مل (ل): یکن.

[191] دا، حم، مل: یکون.

[192] دا، مل: - علی.

[193] دا، حم، غب: هذا.

[194] غب: محتاج/ مل: یحتاج.

[195] حم: فاللّه.

[196] دا: - الشیخ.

[197] حم: الأمین.

[198] حم: بارک/ غب: تبارک.

[199] حم، غب: نعم.

[200] غب: جوده/ مل: - والله تعالى یمدّ ... بمنّه وسعة رحمته.

[201] غب: + ربّ العالمین/ مل: والصلوة علی رسول الله والتوفیق من الله تعالی.

[202] حم: والصلوة علی خیر خلقه.

[203] حم: - النبی.

[204] حم: - وصحبه أجمعین؛ + تمّت الرسالة/ غب، مل: - أوّلاً وآخراً ... أجمعین.

-        ابن‌‌أبی‌أصیبعة، أحمد بن قاسم، عیون الأنباء فی طبقات الأطبّاء، القاهرة، المطبعة الوهبیّة، 1299 ق.
-        ابن‌خلکان، أحمد بن محمد، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تصحیح: إحسان عباس، بیروت، دارالثقافة، 1968م.
-        ابن‌سینا، ترجمۀ رسالة أضحویّة، تصحیح، مقدّمه و تعلیقات: حسین خدیوجم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1364 ش.
-        ابن‌سینا، «النیروزیّة»، در: تسع رسائل فی الحکمة والطبیعیّات، مطبعة الجوانب، قسطنطنیّة، 1298 ق.
-        ابن‌سینا،«النیروزیّة»، در: رسائل ابن‌سینا، قم، انتشارات بیدار، 1400 ق.
-        ابن‌سینا،«النیروزیّة»، در: مبحث عن القوی النفسانیّة أو کتاب فی النفس علی سنّة الاختصار، نشره وقدّم له إدورد کرنیلیوس فندیک، مکتبة بیبلیون، جبیل، لبنان، 1325 ق.
-        ابن‌سینا،«النیروزیّة»، در: نوادر المخطوطات (المجلّد الثانی)، تحقیق: عبدالسلام هارون، دارالجیل، بیروت، 1411 ق. 
-        ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه: محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر، 1381 ش.
-        البیهقیّ، ظهیر‌الدین، تاریخ حکماء الإسلام (تتمّة صوان الحکمة)، تحقیق: محمد کردعلی، دمشق، مکتبه ترقی، 1396 ق.
-        تهرانی، محمدحسن آقا بزرگ، الذریعة ‌إلی تصانیف الشیعة، گردآورنده: احمد بن محمد حسینی، لبنان (بیروت)، دار الأضواء، 1403 ق.
-        حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الأدباء، محقّق: احسان عباس، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1993م.
-        خیراندیش، عبدالرسول، «طمغاج در منابع قرن هفتم هجری به عنوان نامی برای مغولستان»، در: تاریخ ایران، شمارﮤ 71/5، زمستان 1391ـ پاییز 1392 ش.
-        ذاکری،مصطفی، «تاریخچۀ ابجد و حساب جمل در فرهنگ اسلامی»، در: معارف، شمارﮤ 50، مرداد ـ آبان 1379 ش.
-        رسائل إخوان الصفاء وخلّان الوفاء، بیروت، الدار الإسلامیّة، 1412 ق.
-        سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، تصحیح و تعلیق: عبدالرحمن بن یحیی معلمی، هند (حیدر آباد)، مطبعة مجلس، دائرة المعارف العثمانیّة، 1382 ق.
-        سجستانی، أبویعقوب، «تحفة المستجیبین»، در: خمس رسائل اسماعیلیّة، تحقیق و تقدیم: عارف تامر، سامیة ـ سوریا، دارالإنصاف، 1956 م.
-        سجستانی، أبویعقوب، کشف المحجوب، با مقدمۀ هنری کربن، پاریس، انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، 1988 م.
-        الشهرزوریّ، محمد بن محمود، تاریخ الحکماء قبل ظهورالإسلام وبعده (نزهة الأرواح وروضة الأفراح)، محقّق: عبدالکریم أبو شویرب، فرانسه (پاریس)، دار بیبلیون، 2007 م.
-        صفدیّ، خلیل بن أبیک، الوافی بالوفیات، تحقیق هلموت ریتر، بیروت، دار نشر فرانز شتاینر، 1401 ق.
-        فیومی، احمد‌بن محمّد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، مؤسسه دارالهجرة، 1414 ه.ق.
-        قفطی، جمال‌الدین یوسف، إخبار العلماء بأخبار الحکماء، مصر، دارالکتب الحدیویّة، 1326 ق.
-        مرتضی زبیدی، محمّدبن‌محمّد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414 ق.
-        مهدوی، یحیی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1333 ش.
-        نعمة، أنطوان و ...، المنجد فی اللغة العربیّة المعاصرة، بیروت، دارالمشرق، 2000م.