Document Type : Original Article
Authors
1 Trainer Islamic Azad University Campus Branch And the University of Islamic Religions
2 Islamic Azad University Science and Research Branch
Abstract
Keywords
Main Subjects
Sophia Perennis Print ISSN: 2251-8932/Online ISSN:2676-6140 Web Address: Javidankherad.ir Email: javidankherad@irip.ac.ir Attribiution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0) Open Access Journal |
SOPHIA PERENNIS
The Semiannual Journal of Sapiential Wisdom and Philosophy
Vol. 17, Number 1, spring and summer 2020, Serial Number 37
Bodhicitta in Mahayana Buddhism
There are three fundamental principles in the Buddhist system of thought: anicca, anatta, and dukkha. Anicca negates any kind of stability and constancy in the world system and considers everything in the world as becoming. In anatta, the existence of atman, or the independent self is negated and what we call self is deemed false individual identity. The third is dukkha, the law of suffering. The concept of suffering is the main ontological, anthropological and soteriological doctrine in the Buddhist tradition in connection with which other concepts take form. Therefore, the foundation for all Buddhist branches and doctrines, including bodhicitta, is confronting the “reality of suffering” and explaining it and their goal is salvation and freedom from suffering. Nonetheless, various Buddhist branches have considerable differences on the doctrine of suffering and the ways of freedom from it. The concept of bodhicitta is common among all Buddhist schools. In Theravada school too this concept is used in its primary simple form, but in Mahayana tradition the concept is more developed and of more consequence. Three doctrines of sunita and their dependent theories including bodhicitta, the ideal wayfarer (bodhisattva), and belief in submission and purity of heart are the main facets of the Mahayana tradition the germs of all of which were generated in the sermons of Buddha and scriptures of hinayana, and Mahayanian teachers have examined them with a fresh and metaphysical view and interpretation.
In Mahayana tradition bodhisattvas are spiritual wayfarers who, with the awakening of bodhicitta, have stepped into the pathway of mystical wayfaring in order to achieve perfection and save themselves and all creatures from suffering and pain. Bodhisattvas are those who have reached the light, yet have vowed not to join Nirvana, or absolute freedom until each and every creature’s freedom. Bodhisattvas are capable of removing the karmic filths arising from good and bad deeds and attitudes of ordinary individuals, so that they can guide them to freedom.
Bodhicitta is a Sanskrit word which means knowing, understanding, realizing, lightness, and awakening. Bodhi does not have any independence and essentially belongs to a citta which means the heart. We can call Bodhicitta an informed or awakened heart. As a term Bodhicitta in fact has two meanings. The first is a momentary awakening (this first meaning also comes up in Theravada). Bodhicitta, however, later assumed a more extensive meaning, i.e. that our momentary, inner happenings are just an appearance of the true bodhicitta. True or ultimate bodhicitta is the absolute from which all creatures in general and humankind in particular benefit (although sometimes it is realized in individuals and sometimes it is not). Hence bodhicitta is in a sense an event - an event which makes the individual realize it. In another sense, it is the absolute which is identical with “sunita”, “dharmakaya”, and “Bhutanatha”, because these are all the absolute.
All Buddhist schools are aware of the significance of bodhicitta in the salvation of creatures. In the Theravada school too ideal man commences his mystical wayfaring with the awakening of bodhicitta. He achieves the highest level of perfection through the awakening of bodhicitta and moving in the pathway of enlightenment. In Theravadas bodhicitta leads to individual salvation, whereas in Bodhisattva it leads not only to individual salvation but also to the salvation of all creatures.
Next to the concept of Buddha, what matters in Mahayana is bodhisattva (literally meaning an “enlightened being”) and its essence, bodhicitta (literally meaning an “enlightenment-mind”). Bodhicitta is the fount of all earthly and transcendent virtues. It is constantly changing, but never loses its original purity. Bodhicitta can be likened to the world-wide space, because in spite of all events and changes that might happen in it, it remains the same forever. In all creatures there is a true ray, because there are many truths, but the principle is one. There are many educations, but the center, the heart’s vital pulse, is one. Bodhicitta is not a tangible creature, but unknowable, omnipresent, and indestructible and its substance is empty (sunita), transcendent and independent. That who understands the essence of bodhicitta sees everything with a loving heart, for the substance of bodhicitta is love and all bodhisattvas see the source of their being in this loving enlightenment-mind. When the ideal of bodhicitta is realized in a person, they try to realize the ideal, which is what we call bodhicharya. In fact, Bodhicharya is the wish for bodhicitta which has reached the stage of praxis. That is to say, we use bodhicitta both as an ideal and in practice.
Bodhicitta partially means the reflection and manifestation of the eternal dharmakaya. Impurities cannot pollute it, and individualistic and egotist biases cannot tarnish it. For Buddhists, Bodhicitta is the spiritual substance.
Mahayana regards bodhicitta as the product of the unity between compassion (karuna) and wisdom, a momentary state which brings awareness. Bodhicitta refers to the essence of awareness or the intellect of the intellect which is gained through mystical intuition. According to Mahayanaians, karuna and prajñā lead to the enlightenment of all creatures.
Bodhicitta has two levels. The ultimate dimension of bodhicitta is called wisdom: the capability to see everything as it is in reality and to be a person as the person is in reality. The ideal and wish based on unlimited sympathy and compassion are called relative bodhicitta, a driving force which we know and which leads to transformation into an enlightened creature.
Bodhicitta awakens in us when love for tormented creatures in our essence or heart reaches the utmost enthusiasm for awakening. Awakening of citta is to go outside oneself and to be put in the pathway of action together with knowledge.
Kleshas which are suffering, filth, anger, lust, and mental conundrums are in fact negative karmas and our links to samsara. They have an empty nature and are destroyed by the power of bodhicitta. Icchantikas are atheists, the faithless, and unbelievers who are utterly entangled in their lusts and whims. Admittedly there is not any human heart and spirit which is completely free from the shackles of karma and ignorance, because the existence of this accidental world is a product of ignorance. However, it does not mean that life is fraught with evil and filth. As long as it is affected by countless sins arising from ignorance and selfishness bodhicitta does not produce any earthly or heavenly benefits.
Key Words: bodhicitta, Bodhisattva, Mahayana, sunita, dharmakaya, karuna, prajñā.
جاویدانخرد، شماره 37، بهار و تابستان 1399، صفحات 145- 167
بدهیچیته در بودایی مهایانه
الهه صفری درهیی*
ابوالفضل محمودی**
چکیده
یکی از مفاهیم مطرح در سنّت بودایی و به ویژه بودایی مهایانه مفهوم "بدهیچیته" است. این مفهوم در تمامی مکاتب بودایی مطرح است. مفهومبودایی بدهیچیته در دو معنای اولیه و ثانویه یا جزئی و کلی بهکارمیرود. درطریقت تهرهوادهبودایی، بدهیچیته در معنای اولیه مطرح و سر آغاز مسیر سالک است که منجر به نجات و رهایی فردی میشود. بدهیچیتهدرمعنای اوّلکه میتوان آن را بیداری دل ترجمه کرد تقریباً معادل مفهوم یقظه در عرفان اسلامیاست، و آن سرآغاز مسیری است که یک سالک بودایی طی میکند تا خود و سایر موجودات را از رنج نجات و به رهایی برساند. به همین دلیل این مفهوم در بودایی مهایانه دارای اهمیت ویژه است. در این طریقت بدهیچیته ازگامهای دهگانه "بدهیستوه"یا سالک آرمانی این طریق در سیر وسلوک عرفانی به شمار نمیآید و آن را از مقدّمات ورود سالک به طریقت میدانند. در این معنا بدهیچیته مفهومی شهودی است که در یک لحظه و به صورت دفعی در فرد اتفاق میافتد و شخص مُتفطّن میشود. از این رو سالک مهایانی میکوشدتا زمینههایاین رخدادرافراهم سازد. بدهیچیته در معنای کلی و اصلی امری وجودی و مطلقی است که همگان در ذات خود از آن بهرهمند هستند و تا ابد بدون تغییر باقی میماند. حتی زمانی که بدهیستوه به بالاترین مرتبه کمال میرسد،درحقیقت وجودی خود یابدهیچیته با سایر موجودات همسان است. این مفهوم از بدهیچیته معادل "شونیتا،" "دهرمهکایه "و "تتهتا "است.
کلیدواژهها: بُدهیچیتَّه، بُدهیستوه، مَهایانه، شونیتا، دِهَرمَهکایَه، کَرونا، پِرَجنیا.
مقدّمه
در نظام تفکّر بودایی سه اصل بنیادین انیچه (anicca)، انتا (anatta) و دوکهه(dukkha) مطرح است. بر اساس اصل "انیچه" هرگونه ثبات و پایداری در نظام هستی نفی میشود و همه چیز عالم را در حال صیرورت یا شدن میدانند. در اصل دوم یا "انتا "وجود آتمن یا خود مستقل انکار میشود و آنچه را خود مینامیم هویت کاذب فردی دانسته میشود. اصل سوم یا "دوکهه" قانون رنج است. مفهوم رنج اصلیترین آموزه هستیشناختی، انسانشناختی و نجاتشناختی در سنّت بودایی است که سایر مفاهیم در پیوند با آن نقش میگیرند. از این رو مبنای همه شاخهها وآموزههای بودایی از جمله بُدهیچیتَّه، رویارویی با "واقعیت رنج" و تبیین آن، و هدف همه آنها "نجات و رهایی از رنج" است. با این همه در میان شاخههای مختلف بودایی، آموزه رنج و راههای رهایی از آن به گونههای مختلف تفسیر میشود. از جمله مفاهیم مهم و مرتبت با اصل دوکهه مفهوم بدهیچیتَّه است که با تفسیرهای متفاوت در همة مکاتب بودایی مطرح است. در مکتب "تِهرهواده" این مفهوم در معنای سادة اولیهاش بهکار میرود امّا در سنّت مهایانه این مفهوم گسترش معنایی بیشتری یافته و از اهمیّت بالاتری برخوردارشد. آموزة "بدهیستوه" ومفاهیم وابسته به آن از جمله "بدهیچیتّه"، "شونیتا" و"تریکایه"مهمترین وجوه سنّت مهایانه است که بذر همه آنها در مواعظ و گفتارهای بودا و متون مقدس هینهیانه مطرحشده است و استادان مهایانی با نگاه و تفسیری نو به آنها پرداختهاند.
در سنّت مهایانه بدهیستوهها سالکانی هستند که با بیداری بدهیچیتّه قدم در مسیر سلوک عرفانی گذاشته تا به کمال برسند و خود و همة موجودات را از رنج و درد نجات دهند. آنها عهدکردهاند تا هنگام نجات همة موجودات به نیروانه یارهایی مطلق واصل نشوند. بدهیستوهها قادر به زدودنآلودگیهای کَرمَهای ناشی از اعمال و اندیشههای شایست و ناشایست افراد عادی هستند تا بتوانند آنها را به رهایی برسانند. آنچه در این نوشتار در پی آن هستیم بررسی چیستی و اهمیّت این مفهوم در طریقت مهایانه و نسبت میان آن و مفاهیمی چون "دِهَرمَهکایَه"، "نیروانه"، "تَتهاگَتَهگَربَهه"، "تَتهَتا" و "شونیتا" است؛ و میخواهیم بدانیم ویژگیها و کارکرد بدهیچیته در دو معنای جزئی و کلی یا اولیه و ثانویه چیست؟ آیا بدهیچیته امری ذاتی است یا اکتسابی؟ و چه ارتباطی میان بدهیچیته با دِهَرمَه و پِرَجنیا و کَرونا وجود دارد؟ بدهیچیتّه چه نقشی در امکان نیل به سعادت آدمی دارد و به چه شکل در زدودن رذایل موجودات اثرگذار است؟
معنای لغوی و اصطلاحی بدهیچیته
بدهیچیته،[1]واژهای است سنسکریت و مرکب که از دو کلمه بُدهی(Bodhi) و چیتَّه (Citta) تشکیل شده است. در مورد ریشه و معنای کلمه بُدهی در میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی این کلمه را از ریشه بُ (bo) به معنای دانستن، فهمیدن و درک کردن و بنابراین بدهی را به معنای وقوف، بیداری و فهم میدانند، که میتوان آن را به اشراق و بیداری نیز ترجمه کرد (see:Rinpoche.1999;p.174)، امّا اکثر محقّقان این کلمه را از ریشه بوده (budh) دانستهاند (برای نمونه نک Suzuki.1968;p.294;Dayal.1970;p.18) که بر طیفی از معانی نزدیک به هم دلالت دارند. مانیر ویلیامز(Monier Williams) در دیکشنری مشهور سنسکریت –انگلیسی آن را بنا به نوشته دایال چنین معنا میکند «احساسی اصیل به منظور درک ژرفا، نفوذ به اعماق، مشاهده، توجّه، تمرکز، رعایت، درک کردن، اشاره کردن، آگاهی دادن، بازشناختن، دانستن، فهمیدن، دریافتن، اندیشیدن، بازتابدادن، پنداشتن، ملاحظهکردن، بازیافتنآگاهی (پس از مدهوشی یا پس از بیداری از خواب)، بهوش آمدن، بیدارشدن، بیدارکردن، هشداردادن» (Skt.Dicy.685b ). از این میان سوزوکی تعبیر"بیداری" را برگزیده (Suzuki.1968;p.294) در صورتی که دایال معتقد است که بوداییان ازاین واژه بیشتر معنایی مرتبط و نزدیک به «دانستن »و «فهمیدن»میفهمند (Dayal.1970;p.18).
واژه چیتَه که معمولاً درزبان انگلیسی آن را به mind که خود بر طیفی ازمعانی دلالت دارد، وگاه به heart ترجمه میکنند، با توجّه به فحوای شهودی و باطنی این واژه، بهویژه در این ترکیب خاص میتوان آن رابه «دل»یا «قلب»ترجمه کرد.در آن صورت بدهیچیته معنایی نزدیک به «دلِآگاه» یا «دلِبیدار» و در شکل مصدریاش به «دلآگاهی»و «بیداردلی» خواهد داشت.
بدهیچیته در اندیشه بودایی آگاهی از حقیقتِ باطنی است وآن را به «ذهنآگاهی»، «دلآگاهی»، «جانآگاهی»، «قلبآگاهی»، «فرزانگی دل»، «اشعه حقیقت بودایی در قلب» و «اشراق دل» نیز تعبیر میکنند. بدهیچیته ماهیّت حقیقی یک بدهیستوه است (cf.Santideva.1997,p.14-22). بدهی یک اصطلاح معرفتشناختی است که وقتی در کنار «چیتَّه» به معنای قلب یا دل یا روح قرار میگیرد معنای روانشناختی پیدا میکند. بدهیچیته یا بدهیریدَیَه،[2] که به همان معناست معمولاً بیشتر از خود بُدهی در متون مهایانه مورد استفاده قرار میگیرد. بدهیچیته وقتی بیشتر تقویت شود، آَنوتره-سَمیَک-سَم بُدهی[3] نامیده میشود، یعنی «دلِ آگاهی که متعالی و کاملترین است» (Suzuki.2000;295). هنگامی که اراده بدهی و تنویر درون در فرد محقّق شود او دیگر انسان طبیعی نیست بلکه "لوکوتَّرَه" است. او موجودی متعالی است که قدم در مسیر بوداگی گذاشته است.(L.DelA Vallee Poussin .1980;2.740)
بدهیچیته در اصطلاح دارای دو معنا است. معنای اولیه آن بیداری لحظهای و مشابه یقظه در عرفان اسلامی است و این معنای اولیه و ساده از بدهیچیته در تهرهواده نیز مطرح است. امّا بدهیچیته بعدها در مهایانه معنای گستردهتری یافت. به این معنا که آنچه به صورت لحظهای در ما اتفاق میافتد تنها نمودی از بدهیچیته حقیقی است. بدهیچیته حقیقی یا غایی، امر مطلقی است که همة موجودات به طور عام و انسان به طور خاص از آن بهرهمند هستند که گاه در افراد شکوفا میشود و گاه نمیشود. از این رو بدهیچیته به اعتباری یک اتّفاق است؛اتّفاقی که باعث میشود فرد آن را به فعلیت برساند. و به اعتبار دیگر، امر مطلقی است که با مفاهیم بنیادین مهایانه همچون"شونیتا"، "دهرمهکایه"و "بَهوتَهتَتهَتا" یکی است؛ زیرا اینها همه به امر مطلقی اشاره دارند که در مباحث آتی به آن اشاره خواهدشد.
پیشینۀ اندیشۀ بدهیچیته در مهایانه
محققین مفهوم بدهیچیته را برخاسته از نظام کیهان شناختی هندویی میدانند. در کیهان شناسی هندویی در پایان هر عصر همة هستی در طوفانی از آتش نابود میشود تا دوباره متولد شود. از این رو بدهیچیته را معادل رخداد نابودگری میدانند که همة کرمهها و پلیدیهای منفی را نابود میکند تا فضیلتهای نیکو متولد شوند Santideva.1971;209)). بودا در فصل دوم " دِهَمَه پَدَه"به "بیداری و هوشیاری " اشاره میکند وآن را معادل پرهیز از غفلت و نادانی میداند. او در آنجا هوشیاری و بیداری را به عنوان راه جاودانگی و مایه شادی و سرور و سبب نیل به سرحد رستگاری ونجات یعنی "نیروانه" میداند. بودا در این اثر بیداری را از عناصر معنوی و لطیف و رابط گذشته و آینده معرفی میکند و میگوید "بیداری راه بیمرگی، و ناآگاهی راه مرگ است. بیداران نمیمیرند، ناآگاهان پیشتر مردهاند".(Dhammapada.1950;21;32). همة سنّتهای بودایی بدهیچیته را به عنوان جوهر وجودی موجودات باور دارند و معتقدند که بوداهای گذشته بدهیچیته را درخود تحقق بخشیده و سپس در مسیر روشن شدگی حرکت کردهاند. و در این زمینه به داستانهایی اشاره میکنند. به باور بودائیان گوتمه اولین بار در دوزخ به بدهیچیته دست یافت.گوتمه در داستانی اظهار میکند که: من هنگامی به بدهیچیته دست یافتم که برای اولین بار در دوزخ متولد شدم. آنگونه که او نقل میکند او را مجبور به کشیدن ارابة بسیار سنگینی با همراهی یک نفر دیگر میکردند که صد نفر هم نمیتوانستند آن ارابه را بکشند. او با تأمل به این نتیجه رسید که رنج کشیدن هر دوی آنها بیفایده استو تصمیم میگیرد از نگهبان بخواهد همراهش را آزاد کند. نگهبان جسم سنگینی بر سرش میزند و بدهیستوه بیهوش میشود. هنگامی که بدهیستوه هوشیاری خود را بهدست آورد دیگر در جهنم نبوده زیرا نیات او سزاوار قلمرو جهنم نبود. بر اساس این نیّت خیرخواهانه به یک بدهیستوه تبدیل میشود. بودا میگوید: «از اینجا بود که من بدهیچیتة واقعی را تحقق بخشیدم و این ابتدای مسیر من بود»Rinpoche.1999;180)).
بودا زمان بدهیستوهگی خود، جوهر بدهیچیته را در موجودات دمید و به آنها تعلیم داد که چگونه نسبت به دیگر موجودات آگاهیبخشی داشته باشند، ولی انسانها، بعدها این آگاهی را از یاد بردند. زمانی که عدهای از آنها به مقام رهایی یا "ارهت" رسیدند گمان کردند که به مقصود و یاپایان راه وخاموشی رسیدهاند. درحالیکه سوگند آگاهیبخشی به موجودات همچنان برقرار و اثرش پابرجا بود. اینجاست که بودا میگوید: «رهروها! آنچه که شما به آن رسیدهاید آخرین خاموشی نیست. زمان زیادی شما را به کاشتن بذرهای مناسب بودا شدن واداشتهام و با دستاویزهای خوبی نشانههای نیروانه را به شما نشان دادهام». از این لحظه است که انسانها متوجه جوهر بدهیچیته در وجودشان میشوند و درمییابند که در حقیقت بدهیستوه هستند و بشارت روشن شدگی کامل را درمییابند (Saddhaarma-Pundarika Sutra.8:42-45).
اهمیت بدهیچیته در مکاتب بودایی
همة مکاتب بودایی به اهمیت بدهیچیته در رستگاری موجودات آگاه هستند. انسان آرمانی در مکتب تهرهواده (ارهت) نیز سیرسلوک عرفانی خود را با بیداری بدهیچیته آغاز میکند. ارهتها مبرا از "کِلِشهها" یا هواهای نفسانی هستند. آنان با بیداری بدهیچیته و حرکت در مسیر روشنشدگی به بالاترینسطح کمال دست مییابند. بدهیچیته در ارهتها منجر به نجات فردی میشود حال انکه در بدهیستوهها(انسانآرمانی مهایانه) علاوه بر نجات خودشان، منجر به نجات همة موجودات میشود (Dayal, 1970, 16-17). پژوهشگران بودایی معتقدند که گرچه روش سلوک سه مذهب بودایی هینَهیانَه، مَهایانَه و وَجرَهیانَه متفاوت است و هرکدام از آنها در اجرای تعالیم بودا نظام مخصوص به خودرا دارند امّا همه آنها در حقیقت واحد که بدهیچیته است یکی هستند. کسی که حقیقت بدهیچیته را درک کند همه چیز را با قلبی آکنده از مهر مشاهده خواهد کرد زیرا حقیقت بدهیچیته عشق است و همین حقیقت ذات وجودی بدهیستوگان است. مکاتب بودایی بدهیچیته را یک نیروی کیهانی پویامیدانند که در افراد مختلف به شکلهای گوناگون و درجات مختلف ظاهر میشود (Prophet .2009;23-24).
در میان مذاهب بودایی مذهب مهایانه توجّه بیشتری به مفهوم بدهیچیته دارد، دراین طریق بدهیستوه به جهت شادیبخشی به موجودات آگاه و دور کردن آنها از رنج چرخة حیات، بدهیچیته را میپذیرد و در مسیر بدهیستوهگی و بوداگی قرار میگیرد. بدهیستوه آگاهانه در جستجوی بدهیچیته است تا چراغ دهرمه را در دل انسانها برافروزد (Santideva.1955;3:1-4). "شانتی دِوَه" بدهیچیته را از ملزومات راه بدهیستوه میداند. او معتقد است که بدهیچیته مسیر آزادی و رهایی را با از بین بردن کَرمَهها یا رفتارها و پندارهای منفی گذشته تسریع میکند و سبب عزت و بزرگی انسانها در سراسر جهان میشود(E Haris. 2017;337). بدهیستوهگان با پرورش صفات نیک در خود و ترک مادیات و جهل و ناپختگی و شر و شقاوت به بیداری بدهیچیته در وجود خود کمک میکنند (The ten stages.712-713). برای آنکه انسانها و تمامی موجودات ذیشعور کاملاً رشد کنند و به بالاترین درجه کمال یا همان بوداگی[4] واشراق برسند، آنان باید بکوشند تا بدهیچیته را در خود پرورش دهند. کل مسیر سلوک عرفانی چیزی نیست جز اشتیاق، اقدام و درک بدهیچیته غایی(Rinpoche.1999;177). به محض بیداریِ بدهیچیته در فرد گرمای عشق و شفقت (مهاکرونا)[5]در سلولهای فرد، نفوذ میکند و نور آگاهی برین شناخت و فرزانگی (مهاپرجنیا)[6] بر تاریکی نادانیهای او میتابد و بدهیستوه بلافاصله درمییابد که جهان به منظور انزوا و خودانکاری ساخته نشده است و در مییابد تا زمانی که تمام موجودات ذیشعور از کمند جهل و نادانی خلاص نشدهاند و به موقعیت کنونی او نرسیدهاند او نمیتواند به آرامش دست یابد(Suzuki.1907;314). کسی که این دلآگاهی عظیم را میشناسد، از چرخه باززایش رها میشود و اعمالی را انجام میدهد که برای خودش و دیگران سودمند است.
پس از مفهوم بودا، آنچه در بودایی مهایانه اهمیت دارد، بدهیستوه (آگاهیسرشت)است که ذات آن، بدهیچیته (دلآگاهی) است .(Suzuki.1900;11:27)به تعبیر دیگر، بدهیچیته بنیان و اصل اساسیمذهب مهایانه یا "بدهیستوهیانه" است و همان چیزی است که این مذهب را از دیگر مذاهب بودایی جدا میکند(Rinpoche.1999;173). بیداری موهبتی است که دستیابی به آن دشوار است امّا رسیدن به آن سعادت ابدی را به ارمغان میآورد. اگر کسی اهمیت این فرصت مطلوب را درنیابد دیگر چنین اتفاقی برایش روی نخواهد داد( Santideva.1955;1:4). هنگامی که بدهیچیته در شخص پدیدار میشود، او را که در زندان چرخه هستی اسیر است، در یک آن شایسته تکریم در عوالم خدایان و انسانها میکند. با بیداری بدهیچیته در افراد ناراستیها و ناپاکیها رو به زوال میروند. بدهیچیته مانند درخت بارهنگ و نظایر آن نیست که پس از از دست دادن میوههایش میپوسد بلکه روح بیدارگر همیشه ثمر میدهد، نمیپوسد و همواره شکوفاست. به واسطة حمایتهای قدرتمندانة آن شخص بر ترسهای بزرگ غلبه میکند و به واسطة اوست که در یک لحظه گناهان بزرگ نابود میشوند( Santideva.1955;1:9-13). بدهیچیته را به کیمیایی تشبیه کردهاند که ذات ناخالص انسان را دگرگون میکند، همچون "رَسَهجَتَم"[7] که اکسیری از جیوه بود که تصور میشد وارد فلزات پایه مانند سرب و مس شده و آنها را خالص و تبدیل به طلا میکند، در عین حال خود نیز فاسد نمیشود و خالص باقی میماند. بدهیچیته نیز مانند آن اکسیر، ذات ناخالص انسانهای معمولی را تبدیل به قلب بیداریک بودا میکند(White.1984;53). هر فرد با بدهیچیتة ذاتیاش میتواند با همه، آرام، مهربان، مراقب، دلسوز، با محبت، شرافتمند، با منطق و با سخاوت باشد. همانطورکه یادآور شدیم بدهیچیته در هر موجود ذیشعور وحتی قلبهای فاسدان نیز وجود دارد امّا پوششی از جهل و خودکامگی آن را احاطه کرده است. هرگز به طور کامل از بین نمیرود زیرا زمانی که از جنبة مطلق به آن نگریسته میشود فراتر از قلمرو زایش و مرگ و رنج و محنت است و تابع هیچگونه ناپاکی نیست. امّا زمانی که دریک وجود محدود تعیُن میپذیرد، به فراخور آن موجود اندازهای از جهل و نادانی را ظاهر میکند. بدهیستوهها به عنوان مهمترین مظاهر بدهیچیته هیچ نیرو و قدرت بیرونی، که سرپیچی از آن مجازاتی در پی داشته باشد ندارند.
یکی از بهترین تمثیلهای مهایانیها در بیان اهمیت بدهیچیته مقایسة بدهیچیته با مهتاب در آسمان است. زمانی که ماه در آسمان بدون ابر میتابد، در هر قطره از آب روی زمین منعکس میشود و هر آبگیر کوچکی به طور موقتی ماه را مانند ستارهای که روی زمین فرود آمده منعکس میکند. شاید برخی آبگیرها گلآلود و کثیف باشند امّا مهتاب تصویر صاف و زلال خود را در آنها نیز منعکس میکند. هرجا که کمترین اثری از آب باشد، تصویری آسمانی از الهة شب دیده میشود(Suzuki.2000;303-304). بنابراین هرجا که گرمای کمیاز قلب وجود داشته باشد، بدهیچیته بدون وقفه در بهترین حالت خود و تا جایی که شرایط اجازه میدهد در آن تجلی مییابد. به نظر میرسد بدهیستوهها پیشتر، از مرحله دوگانهانگاری جهان عبور کردهاند؛ و در حوزه فکری بسیار وسیعتر و متعالیتری سیر میکنند. تمام آنچه آنها انجام میدهند از اراده خودانگیختة آنان، از فعالیت آزادانه بدهیچیته که علت وجودی آنهاست، سرچشمه میگیرد، و در نتیجه، هیچ اجباری در افکار و حرکات آنها وجود ندارد. مشابه همان وضعیتی که لائودزه،[8] آن را ناکنش، (وو- وی)[9] مینامد و آن نوع زندگی که به نظر موجودات جاهل و درخواب فرورفته، پریشان و ناآرام است، صرفاً یک سر ریز طبیعی از منبع بیپایان بدهیچیته است.
چیستی و ویژگیهای بدهیچیته
بدهیچیته منبع تمامی فضایل زمینی و متعالی است؛ دائماً در حال تبدیل شدن است، امّا خلوص اصلیاش را هرگز از دست نمیدهد. بدهیچیته را میتوان به فضای جهانگستر تشبیه کرد زیرا علیرغم تمام اتفاقات و تغییراتی که ممکن است در اشیاء موجود در آن اتفاق بیفتد، خودش تا ابد بههمینسان باقی میماند. هنگامی که بدهیچیته خود را در یک جهان نسبی ظاهر میکند، به نظر میآید که پیوسته در معرض تغییر و تحوّل است، امّا در حقیقت فراسوی همه تعیّنات و دور از دسترس زایش و مرگ است(Suzuki.2000;300). بدهیچیته به تعبیر"شانتی دوه" دانشمند برجسته بودایی، به عنوان اکسیر حیات از بینبرندة مرگ و فقر، قویترین داروی مسکن بیماریهای جهان ودرخت آرامش موجوداتی است که از سرگردانی در زندگی دنیوی خسته شدهاند. پلی عمومی برای همة مسافرانی است که در حال گذر از رنجهای زندگی هستند. ماه تابانی در قلبانسان است که آشفتگیهای روحی را تسکین میدهد. خورشید بزرگی است که طلسم تاریکی غفلت جهان را باطل میکند. بدهیچیته مانند کره تازهای است که از شیر دهرمه درست شده است»(Santideva.1955;3: 28-31).
کسانی که بدهیچیته در آنها پدیدار میشود دارای حالات و درک متفاوتی نسبت به دیگران و نسبت به وضعیت خود در زمان قبل از این رخداد هستند. حالتها و دریافتهای فرد قبل از بیداری[10] در مقایسه با همین حالات بعد از بیداری[11] مانند حالتهای یک فرد قبل و بعد از خواب است. طبعاً دریافتهای فرد در این دو وضعیّت به طور بنیادین متفاوت است. فردی که به حقیقت نرسیده در مقایسه با فردی که به حقیقت رسیده مانند وضعیت نابینای مادرزادی است که «میداند» نابینا است امّا از آنجا که نمیداند «بینایی» چیست، عملاً نمیداند که «نابینایی» چیست؟(Hamilton.2000; 61,83,135). نکته قابل تأمل در این مقوله آن است که همگان از موهبت داشتن بدهیچیته برخوردارند حتی اگر از آن بیاطلاع باشند. در تمثیلی آمده است که: مردی که عازم سفری دوردست بود به ملاقات یکی از دوستان خود رفته و در آنجا به خواب میرود. آن دوست، جواهرگران قیمتی در جامة وی قرار میدهد و روی آن را بهگونهای میدوزد که مرد چیزی در این باره متوجه نمیشود. او در سرزمینی دور به تنگدستی دچار میشود به گونهای که با دشواری زیاد آذوقه و پوشاک خود را تهیه میکرد. سرانجام به وطن بازمیگردد و مجدداً به دیدار همان دوست میرود و او در مورد هدیة گرانبهایی که همیشه با وی بوده و از آن خبر نداشته به وی خبر میدهد(Dayal.1970;14). در درون هر کسی بذر و قابلیت بودا شدن وجود دارد. این جوهره بودایی موجود در ذات همگان هرگز آلوده نمیشود همواره پاک و خالص باقی میماند(GesheWangyal.1986; 161). بنابراین تنها کافی است این گوهر گرانقدر در وجود ما بیدار شود، از اینرو گفته شده است «طریق بودا شدن به روی همگان باز است»(Ratnagotravibhaga.1964,P.181). درک و شناخت این بذر از منظر سنّت بودایی کار آسانی نیست. بلکه بسیار مشکل است؛ امّا بهتر آن است که صادقانه و مخلصانه برای پدیدار شدن آن تلاش کنیم.
بیداری درون فطری است. ما همه بالقوه بودا هستیم و میتوانیم از طریق مراقبه و روشهای مطرح شده به کمال ذاتی دست یابیم. در وجود همه موجودات پرتوی درونی با ماهیت مثبت و حقیقی وجود دارد (سوریاداس، 1378؛21-20). چرا که حقایق بسیارند امّا اصل یکی است، آموزشها بسیارند ولی مرکزیت یکی است که همان نبض حیاتی قلب، بدهیچیته است (Surya Das.1997;120). «بدهیچیته همانند رعد و برقی است که در یک لحظه، شب تیره و تار را روشن میکند، همانطور که قدرت بودا، گاه و بیگاه قلبهای مردم را در یک لحظه به سوی نیکی سوق میدهد». پس از کسب بدهیچیته فرد باید این روح بیدارگر را پرورش دهد تا به رشد رسد و بتواند در مسیر نیروانه حرکت کند.
اشخاصی که در آرزوی بدهیچیته هستند نیز دو دسته هستند. اشخاصی که مشتاق بیدارگری هستند و اشخاصی که اقدام به بیدارگری کردهاند. تفاوت میان این دو مانند تفاوت میان شخصی است که مشتاق سفر است و شخصی که خود مسافر است. اگرچه دستاورد روح مشتاق به بیدارگری در نظام هستی بسیار بزرگ است امّا بازهم مانند حالت روح بزرگی که اقدام به بیدارگری کرده است نیست( Santideva.1955;1:15-17). دو صفت توصیفی معمولاً در ارتباط با مفهوم بدهیچیته به کار میرود: "سمیک"[12] به معنای درست، صحیح و"انوتَّره"[13]به معنای بالاترین، برتر، غیر قابل قیاس، غیر قابل عبور، افضل، سرآمد(Dayal.1970; 18). بدهیچیته از تمامی مقدرات آزاد است یعنی بدهیچیته از مقولات پنج "سکنده"[14] دوازده "اَیَتَنَه"[15] ایتنه شام شش متعلق حسی و شش اندام حسی باطنی است و هشتاد "دهاتو"[16]مبرا است. دهاتو به معنای چیزی است که بتواند خودش را تداوم بخشد. دهاتوها دو گونه هستند. دهاتوهای تغییرپذیر و دهاتوهای تغییر ناپذیر. دهاتوهای تغییر پذیر خود را تداوم میبخشند و دهاتوهای بیتغییر خود را حفظ میکنند(Suzuki.1907;297&cf.Buddhadasa.1996 ;vol.7).
بدهیچیته یک وجود ملموس نیست، غیر قابل شناخت، فراگیر، نابود نشدنی است که جوهرش تهی (شونیتا)، متعالی، قائم به ذات است. کسی که ذات بدهیچیته را درک کند، همه چیز را با قلبی عاشق میبیند، زیرا جوهر بدهیچیته عشق است و همه بدهیستوهها علت وجودی خود را در این دلآگاهی بزرگ عاشقانه میبینند. زمانی که آرمان بدهیچیته در فردی محقّق شد او میکوشد آن را به مرحلة عمل بیاورد و این چیزی است که آن را «بدهیچریه»[17] مینامیم. بدهیچریه درحقیقت آرزوی بدهیچیته است که به مرحلة عمل رسیده است. یعنی ما بدهیچیته را هم در آرمان[18] و هم در عمل[19] به کار میبریم (Rinpoche.1999;177).
بدهیچیته و مفاهیم بنیادین مهایانی
بدهیچیته و دهرمهکایه
«دهرمهکایه» اولین مرتبه از مراتب سهگانه حضور وظهور بودا یا «تریکایه» است.دهرمه واژه سنسکریت (dhr) است که در متون و مکاتب مختلف معانی گوناگونی یافته استSkorupski.1987; 332)). دهرمه در ریگ ودا همان ریته، نظم درست جهانی است که پیروی از آن به منزلة اطاعت از ناموسحقیقی هستی است و شرارتهای اخلاقی به معنای نقض حقیقت جهان استChitkara.2002; 5:477) ). در منابع بودایی معانی دهرمه به این شرح آمده است: معیار، درستی، قانون، پدیده، ذهن، عدالت و حقیقت غایی (Malalasekera.1966;23). واژة کایه که معادل انگلیسی آن Body میباشد در بسیاری از متون به کالبد و بدن ترجمه شده است. کایه در مورد بودا به بدن واقعی او اشاره میکند. سوزوکی دهرمه کایه را به بدن و یا نظام هستی ترجمه میکند (Suzuki. 2000; 45). دهرمهکایه کالبد حقیقی بوداست که دارای علم مطلق و حقیقت غایی است Jackson&) Makransky.2000; 97) بر همین اساس دهرمه کایه علت و ماهیت حقیقی تمامیاشیاء و موجودات است و تمام جهان تجسّم و ظهور اوست (Chitkara.2002; 13,227). دو کالبد دیگریکی سمبهوگهکایه (پیکرسرور و شادمانی یا بوداهای آسمانی) ودیگر نیرمانهکایه (پیکر ظهور و تجسم) اوست.
بدهیچیته در معنای نسبی یا جزئی بازتاب و تجلی دهرمهکایه استکه هیچ آغاز وپایانی ندارد؛ ناخالصیها و تعصّبات فردگرایانه و خودپرستانه نمیتوانند حقیقت آن را آلوده و تیره و تار کنند؛ زیرا بدهیچیتَّه جوهر معنوی بوداهاست. به رغم وجود همة پلیدیها و نادانیها که بر آن سنگینی میکند، دائماً مشتاق وحدت با خاستگاه اصلی خود است. هنگامی که این وحدت به هر دلیلی عملی نشود قلب (چیته) به نوعی نارضایتی خود را نشان میدهد. این نارضایتی ممکن است گاهی شکل یک بیماری به خود بگیرد و منجر به بدبینی یا بیزاری از مردم یا حتی خودکشی، ریاضت و یا دیگر شیوههای غیرعادی شود. امّا اگر به طور مناسب هدایت شود و به طور طبیعی رشد کند، هر چه نارضایتی شدیدتر باشد، فعالیت روحانی یک بدهیستوه بیشتر خواهدشد. آنچه جوهر بدهیچیته را تشکیل میدهد همان چیزی استکه دهرمهکایه را شکل میدهد؛ هرچند ما آن را محدود، ناقص و معیوب درک میکنیم. چیته یک ظهور و دهرمهکایه نمونه اصلی آن است. با این حال یکی درست همانند دیگری است. همانطور که ماه خود را در آب باز میتاباند. امّا این دو را نباید دو مفهوم جدا ازهم انگاشت(Suzuki.1907;295-306). تنها دل و قلبی که ورای نفوذ کرمه و نادانی است و تماماً خلوص، عشق و آگاهی است، دهرمه کایه یا خود بدهیچیتة مطلق است. زندگی یک بدهیستوه تماماً درک حقیقت وجودی خود همراه با عشق و آگاهی است.
بدهیچیته مسیر حقیقی دهرمة بودایی را به ما میآموزد. دهرمه روش سادة تغییر تدریجی فکر و گشایش قلب را نشان میدهد که در طی آن تفکرات خودبینانه و خودشیفتگی و دلمشغولی بیش از حد نسبت به مشکلاتمان، تبدیل به یک عشق و محبت نوعدوستانه نسبت به شبکة جهانی موجودات میشود و ظرفیت (سعهصدر) قلبهایمان افزایش مییابد(Surya Das.1997; 115). بدهیچیته هرچقدر هم در دلهای مردم عادی آلودهشده باشد در ذات خود همسان با بوداهاست. از این رو گفته میشود: «جهان موجودات ذیشعور، متفاوت از دهرمه کایه نیست؛ دهرمه کایه، متفاوت از دنیای موجودات ذیشعور نیست. آنچه دهرمهکایه را تشکیل میدهد جهان موجودات ذیشعور است و آنچه جهان موجودات ذیشعور را تشکیل میدهد دهرمهکایه است»(Suzuki.2000;301)، تا آنجا که به دهرمهکایه و بدهیچیته مربوط میشود، تمایز بنیادینی بین قلبهای مردم عادی و قلب بودا وجود ندارد
بدهیچیته وکرونا(شفقت)وپرجنیا(فرزانگی)
کرونا یکی از ویژگیهای اصلی بدهیستوه و یکی از چهار «بِرَهمَهویهاره» است که ویژگی دل و قلب را نشان میدهد. عشق و احترام به تمامی موجودات زنده (مهاکرونا) همدردی عمیق، آخرین فضیلت از فضایل هجدهگانه بوداست (IronsEdward,2008.p.278). کرونا تنها دلسوزی و ترحم نیست بلکه همدردی و شفقت همراه با غمخوارگی و سنگ بنای عشق و اخلاق بدهیستوه است(Magee Bryan,1998.p.42). به طورکلی بدهیچیته را میتوان شفقت و دلسوزی[20]نیز دانست. مهایانه بدهیچیته را حاصل اتحاد میان شفقت (کرونا)[21]و حکمت و فرزانگی (پرجنیا) و حالتی لحظهای که آگاهی به همراه دارد، میداند. بدهیچیته اشاره به جوهره آگاهی یا عقل عقل دارد که با شهود عرفانی حاصل میشود. بر اساس تفکر مهایانیها کرونا و پرجنیا منجر به روشنشدگی همه موجودات میشوند (Asanga.2001; 11). تا زمانیکه شفقت و آگاهی جهت یاری دیگران به میزان کافی قوی نباشد، بدهیچیته در مرحله آرمان باقی میماند. زمانی که کرونا و پرجنیا رشد میکنند و قوت مییابند وارد مرحلة عمل میشوند و از این رو، همانطور که اشاره شد، میتوانیم بدهیچیته را دارای دو جنبة عملی و نظری بدانیم. جنبة نظری آن رسیدن به اشراق از طریق پرجنیا است و جنبة عملی آن توجّه و کمک به سایر موجوداتاست (Santideva.vol.I;15-16). بدهیچیته درجنبه شفقت، انگیزه کلی برای دستیابی به روشنشدگی بهوجود میآورد؛ امّا در آغاز برای پیروزی بر کِلِشَهها (رنج، پلیدی، خشم و شهوت ) ناتوان است. چنانچه بدهیستوه رشد کند، کلشهها خود با پرجنیا (فرزانگی) و دیگر فضائل نابود میشوند( E, haris,2017,P.344). بدهیچیته در قلب همگان (سَمَتا)[22] منزل دارد و ابزارهای فردی برای رستگاری (اوپایه)[23]را میآفریند. ناگارجونه معتقد است: کسی که جوهره بدهیچیته را درک کند همه چیز را با قلب آکنده از مهر مشاهده میکند و این حقیقت برین واقعیت وجودی بدهیستوگان است. بدهیچیته با درجات متفاوت به فراخور تفاوتهای افراد در آنها ظاهر میشود (Carle,2009,P.23-24). نقل شده است که در زمانهای قدیم یک معلم مهایانه مشغول آموزش بدهیچیته بود. صدای پارس سگی سخنانش را قطع کرد. صدای سگ باعث آزار شخصی از میان جمعیت شد و سنگی به طرف سگ پرتاب کرد. سنگ به سمت چپ سگ برخورد کرد؛ فوراً معلم روی زمین افتاد و از درد فریاد بلندی سر داد شاگردان به طرف معلم رفتند و مشاهده کردند که سمت چپ معلم کبود شده است. معلمان اشراق یافته بدهیچیته را در عمل تجربه میکنند و درد و رنج دیگران را باتماموجوددرکمیکنند و بهآنهابرای رهایی از کرمهها و کنشهای منفی کمک میکنند (Surya Das.1997;115). بدهیچیته از فضایل بدهیستوهها محافظت میکند و نشانگر بالاترین درجه شفقت همراه با حکمت است و در جنبة شفقت، انگیزه کلی برای آزادی موجودات ذی شعور را ایجاد میکند( E Haris.2017;333-339,342). جنبة متعالی و مطلق و حد اعلای بدهیچیته، «شونیتا »یا تُهیگی موجودات وعدم وجود ذوات ثابت ولایتغیر استو جنبة متداولتر آن، از خودگذشتگی در رسیدن به اشراق است که سوگند بدهیستوه و کاهش رنجهای دیگران بهترین تجسم آن است (Surya Das.1997;114-115). بدهیچیته حقیقت بوداست، حقیقت بودا ورای شخصیت تاریخی بودا شاکیهمونی است. گوتمه در زندگی خود حقیقتی را کشف کرد که هر شخص دیگری نیز میتواند این حقیقت را در زندگی فعلی یا زندگی آینده خود کشف کند. این حقیقتی که هر کس توانایی دست یافتن به آن را دارد حقیقت عشق و فرزانگی و شفقت است. شفقت و توانایی کمک به دیگران که دروجود همگان هست امّا در حجاب و هنگامی کهبدهیچیته بیدار میشود این حجاب کنار میرود و آن حقیقت برین خود را مینمایاند.
مراتب چیتَّه و بدهیچیتَّه
قبل از اشاره به انواع بدهیچیتَه، اشاره به این نکته خالی از فایده نیست که دل یا"چیته"خود به اقسامی تقسیم میشود:
1.چیتهای که به طرزی ناامید کننده توسط گناهان خودخواهانه بسیار به بیراهه رفته و محکوم به تناسخهای ابدی باززایش است.
عالمان بودایی در تقسیمبندی دیگری از سه وجه دل یا "چیتهاوتپاده"[24] سخن گفتهاند 1. دلی که پس از به کمال رسیدن ایمان پدید آید؛ 2. دلی که پس از یافتن فهم درست دهرمه در حال عمل به شش پارمیتا پدید آید؛ 3. دلی که در روشنشدگی کامل پدید آید. "چیتهاوتپاده" زمانی محقق میشود که دههزار کَلپَه[25](از ادوار جهانشناسی هندویی و معادل یک روز برهماست) از پرداختن شخص به کمال ایمان گذشته باشد، بنابراین چیتهاوتپادهای که پیش از این دههزار کَلپَه یافته شود حقیقی نیست (اشوه گهوشه، 1381؛355).به طور کلی بدهیچیته دو نوع است: بدهیچیته، غایی [26] و بدهیچیته نسبی.[27]
بدهیچیته غایی
جنبة غایی بدهیچیته را حکمت و فرزانگی[28] میگویند. خرد به معنای دیدن همه چیز همانگونه که در واقعیت هست و قادر بودن به اینکه همان چیزی که یک شخص در واقعیت هست باشد. بدهیچیته غایی یک اتفاق عقلی نیست بلکه یک شهود یا فهم تجربی است؛ به معنای فهمیدن «این چیست»، «تو چیستی»، «اجسام چیستند»، «ماهیت وجودی چیست». بهنظر میرسد ارتباط معنایی عمیقی بین بدهیچیتة غایی و «شونیتا» وجود دارد و حقیقت بدهیچیتة غایی همراستا با فهم و درک شونیتا است. پی بردن به حقیقت چیستی اشیاء و ماهیت وجودی آنها که تهیگی است همان فهم بدهیچیته غایی است.
بدهیچیته نسبی
آرمان و آرزوی مبتنی بر همدردی و دلسوزی بیحد و حصر را بدهیچیتة نسبی میگویند که خود دارای مراتبی است و نیروی محرکهای است که منجر به اشراق میشود. بدهیچیته نسبی مبتنی بر شفقت (کرونا) و بدهیچیته غایی مبتنی بر فرزانگی (پرجنیا) است، البته بدهیچیته نسبی بهرهای از هر دو جنبه دارد (Rinpoche.1999; 175). آرزوی رهایی همه موجودات از رنج و گرفتاری، و دیگر فهم امکان دستیابی به این آرزو.
بنابه نوشته سوزوکی، ستهیرمتی دانشمند برجسته بودایی در اثر خود گفتمان در باب دهرمهدهاتوی مهایانه اظهار میدارد که در اندیشه مهایانی مفاهیم شاخص و مهمی مثل نیروانه (رهایی نهایی)، دهرمهکایه (پیکره دهرمه)، بدهیچیته، تتهاگته (واصل، به رهایی رسیده)، تتهاگتهگربهه (خاستگاه و زهدان تتهاگتهها) و غیره هرکدام به جنبهای از جنبههای فراوان حقیقت مطلق اشارت دارند و بدهیچیته نامی است که بر آن به لحاظ تجلیاش بر دل انسان و کمال او و یا از جنبه سلبی بر پیراستگی و رهایی انسان از خودبینی و خودمحوری که همان نیروانه است، اطلاق میشود، و به مثابه بازتابی از آن حقیقت، دارای همان ویژگی است (Suzuki.2000;200,299). بر اساس اعتقاد بودا، همه امور عالم فانی؛ در حال شدن یاصیرورت هستند، و تنها چیزی که تغییر نمیکند قانون طبیعی و روحانی عالم است که باید به آن احترام گذاشت. گئوتمه پس از دریافت بدهیچیته و کسب دهرمه میخواست همگان را با دهرمه آشنا کند. مقام بدهی در واقع، بینش به باطن دهرمه است که راه هشتگانه به آن ختم میشود. بودا باور داشت که این بینش از طریق مراقبه حاصل میشود. سپس قلب را از طریق تمرینهای اخلاقی تزکیه کنیم و بر ضمیر خود متمرکز شویم در آن وقت است که به تجربهای جدید از روشنی دست مییابیم (Radhakrishnan.1982; 41-44).
آموزه «تتهاگتهگربهه» (زهدان بهاشراقرسیدگان، واصلان، گذرکنندگان)[29] این حقیقت را بیان میکند که همه موجودات در درون خود فضایل و حقیقت بودا را دارا میباشند امّا این حقیقت ذاتی باحجابها و موانعی پوشیده شده است. مانند بذریمدفوندرخاک یا گُلی پیچیدهدرغلاف (Williams.2003;826-827). این حقیقت درونی به واسطة بدهیچیته بیدار میشود و منشأ بدهیچیته و همة حقایق تتاگتهای است که خود زادة «تتهاگتهگربهه» است.
زمینههای تحقّق بدهیچیته
بدهیچیته زمانی در ما بیدار میشودکه عشق به موجودات رنج دیده که در ذات یا قلب ما هست به بالاترین درجة اشتیاق برای بیداری برسد. بیدار شدن چیته، بیرون آمدن از خود محوری و قرار گرفتن در مسیر عمل همراه با معرفت است (Asvaghosha. 1964 ;32& Suzuki. 1900; 76). برای آنکه بدهیچیته در فرد اتفاق بیفتد انسان محتاج فضیلت و معرفتی است که این فضیلت و معرفت از طریق اعمال اخلاقی و معنوی در زندگیهای حال و گذشته وعشق به سایر موجودات بهدست میآید. بدهیچیته زمینهساز کسب فضایل بسیاری است و کرمههای بسیاری را از بین میبرد ( Harvey.1990;122). بیداری انسان باید قبل از رسیدن به کمال و طی مراحل وتعلیماتی خاص صورت گیرد. بعد از بیداریِ دل نسبت به حقیقت بدهیچیته، سالک طریقت تا انتهای سلوک همه تلاش خود را جهت تحقّق این حقیقت درباطن خود، انجام میدهد و زمانی که این حقیقت در وجود او محقّق شدو به مرحله پختگی رسید موجودات دیگررا نیز در رسیدن به اشراق قلبی، دستگیری و راهنمایی میکند.
سالک طریقت به صورت مستمر در مورد بودایان به تفکّر میپردازد. و بعد در مورد ضعفهای وجودی خود تأمل و تفکرمینماید سپس به وضعیت رقّتانگیز موجودات ذیشعور میاندیشد و تلاش میکند تا دراو شوقی وسیع نسبت به بودا ایجاد شود(Suzuki.2000; 302-307). رهرو برای بهدست آوردن بدهیچیته نفی حیات و ترک دنیا نمیکند. بلکه ابتدا با شنیدن تعالیم بودا و بدهیستوهها بذر کمالات در وجود او جایگزین میشود سپس با مطالعه تعالیم و انجام تمرینات روزمره به تدریج آن بذرها دروجود سالک جوانه میزنند (Prophet.2009;33).
وسوبندهو[30] در اثر خود «گفتمان در باب بیداری بدهیچیته»[31] مینویسد: «بدهیچیته با تفکر در بوداها، تأمل در نواقص وجود مادی، مشاهده وضعیت رقتانگیز زندگی موجودات ذیشعور، و در نهایت با اشتیاق به فضایلی که تتهاگته در بالاترین درجة اشراق بهدست میآورد، دردرون ما بیدار میشود».بنابراین، زمینههای پدیداری بدهیچیته را به اختصار چنین میتوان شمرد:
موانع بدهیچیته: کِلِشهها[32](رذایل اخلاقی)
کِلِشهها همان رنج، پلیدی، خشم و شهوت هستند.آنها گرفتاریهای ذهنی هستندکه خشم، میل به خوردن و توهّم را نیزشامل میشوند. در حقیقت آنها کرمههای نامطلوبی هستند که ما را به سنساره پیوند میزنند و سرشت و ماهیت تهی دارند. رادها کریشنان معتقد است بیدردی، کامجویی و خوشگذرانی از جملة کِلِشههاست که جملگی نادانی محسوب میشوند.آنها از طریق نیروی بدهیچیته نابود میشوند. این مسأله مطابق با راهبرد اصلی سنّت بودایی و بودایی مهایانه بهطور عام است که ذهن با نابود کردن کلشهها از طریق پادزهرهایش که غالباً فضیلتها هستند، پالایش مییابد. بدهیچیته همچون اکسیر جیوه، کِلِشهها را نابود نمیکند، بلکه آن را برای پالایش بهکار میبرد و در حقیقت از نیروی آن برای آزادی و نجات استفاده میکند. کِلِشهها بدیها و ناراستیهای دنیای مادی هستند که بودا دل کندن از آن را لازمه بدهیچیتة کامل میداند(E Haris.2017;332).
راهبردی که شانتیدِوَه در مواجه با کِلِشهها ارائه میدهد، نابودی تجلیهای آن در سریعترین زمان ممکن است. همانگونه که «مجاهده درست» یا ششمین گام از مسیر هشتگانه، از ظهور و بروز کِلِشَهها جلوگیری میشود، و در صورت ظهور از بین برده میشوند. یکی از راههای مواجهه و مقابله با کِلِشَهها تفکّراتی است که منجر به ایجاد فضیلت میشود و این مسأله همچون پادزهر کلشهها برای نابودی آنها مورد بهرهبرداری قرار میگیرد. برای مثال: صبر به عنوان پادزهر عصبانیت است و زمانی که یکی وجود دارد، دیگری نمیتواند وجود داشته باشد پس ایجاد صبر، عصبانیت را از بین میبرد وایجاد فضیلت، کلشهها را از بین میبرد. مراقبههایی کمتر فراگیر امّا پر بسامد وجود دارند که سه ریشة کلشهها یعنی نفرت، شهوت و حماقت را هدف قرارداده و آنها را تضعیف کرده و از نیروی آنها جهت آزادی و رهایی بهره میبرد (E Haris.2017;335). بدهیچیته هر چقدر هم که تیره و تار شده باشد باز هم میتواند خود را در قلبهای کفرآمیز ظاهر کند. به تعبیر شانتی دوه آنچه که مانع تبلور بدهیچیته در فرد میشود شهوت و نفرت است. اینها دشمنانی هستند که دست و پا،شجاعت و عقلندارند امّا فرد را اسیر خود میکنند، آنها در ذهن فرد مستقر و خودشان را تثبیت کنند تا او را ویران سازند در مقایسه با این دشمنان درونی اگر تمامی خدایان و انسانها دشمنان فرد بودند حتی قادر نبودند او را در جهنم اویچی بیندازند. دشمنانی چون هوی و هوس و نفرت و... دشمنان قدرتمندی هستند که در مقایسه با دشمنان بیرونی طول عمری دیرپا، بی آغاز و بی پایان دارند( Santideva.1955;4:28-32). با پیشرفت در مسیر بدهیستوهگی، در نهایت ترس از تناسخهای نامطلوب از بین خواهد رفت و دلیل آن این است که همه کرمههای منفی که باعث چنین تناسخی شدهاند با توسعه بدهیچیته پاک میشوند و از سوی دیگر هنگامی که جهل و حماقت یک فرد به پایان رسد، مرگ و تناسخ ترسی نخواهند داشت. بدهیچیته به شکل موقّت به ما اجازه میدهد تا کِلِشَهها را در این مسیر فروبنشانیم و البته ما را از شر قدرت آن نیز محافظت میکند
بدهیچیته به نورهمیشه تابان میماند که گاهی موقتاً پشت ابرها پنهان میشود. آثار شهوت و گناه ناشی از خودخواهی ممکن است گاهی سبب تضعیف نور بدهیچیته شوند امّا خود بدهیچیته همیشه از ناخالصیهای خارجی مصون است. مفسر شانتیدِوَه، «پرجنیا کاراماتی»[33]معتقد است هر نوع کرمه منفی در برابر اثرات مثبت بدهیچیته کم وزن و حقیر میشود. او بدهیچیته را مأمور نابود کننده کرمههای گذشته، حال و آینده میداند (E Haris.2017; 332).
بدهیچیته وفاسدان و کافران (ایچهندیکهها)[34]
ایچهندیکهها، ملحدان، بیایمانها و ناباورمندان هستند. آنها افرادی هستند که کاملاً غرق در هوی و هوس شدهاند. کسانی که به دلیل کرمههایشان موفق به کسب کمال نمیشوند. آنها به لحاظ اخلاقی و دینی مانند لاشهای بیجان هستند که احیای آنها حتی برای یک پزشک روحانی نیز تقریباً غیر ممکن است و سؤال اینجاست که آنگونه که مطرح شده، اگر بدهیچیته در همه افراد بالقوه حضور دارد در رابطه با این افراد چه نقشی ایفا میکند؟ نکته درخورتأمل آن است که شکوه و قدرت بدهی حتی در این ارواح تاریک ونادان هم میدرخشد. چنین ارواحی به دلیل سنگینی کرمههایشان شاید مجبور شوند بارها و بارها در چرخة تناسخ سرگردان باشند. البته باید در نظر داشت که هیچ قلب و روح انسانی وجود ندارد که کاملاً از قید کرمه و جهل رها باشد زیرا وجود همین جهان پدیداری، محصول نادانی است، هرچند این دلیل بر شر بودن زندگی نیست (Suzuki.2000;311-312). بدهیچیته مادامی که تحت گناهان بیشمار ناشی از جهل و خودخواهی است مولد هیچ منفعت زمینی یا آسمانی نیست. مانند گل نیلوفر آبی که گلبرگهایش هنوز باز نشدهاند و یا مانند طلایی که در عمق خاک مدفون است؛ و یا مانند نور ماه کامل که پشت ابرها پنهان شده است. زمانی که چشمان بدهیچیته با ابرهای هوی وهوس، طمع، جهل و حماقت بسته میشود ارزش معنوی ذاتی خود را آشکار نمیکند.
هنگامی که بدهیچیته تمامی گرفتاریها را با قدرت خود از میان بردارد، مانند نیلوفر شکفته از مرداب، یا طلای پیراسته از ناخالصیها، یا ماه تابان در آسمان صاف و یا خورشید پیراسته در آسمان بدون ابر، یا زمینی که انواع غلات را تولید میکند، یا اقیانوسی با گنجینههای بیشمار است؛ در این صورت موهبت ابدی و جهان شمول بدهیچیته تمام موجودات ذیشعور را شامل خواهد شد و همة موجودات از نکبت جهل و نادانی رهامیشوند. قلبشان مملو از عشق و همدردی شده و از همراهی و وابستگی با چیزهای بیارزش آزاد میشوند.
نتیجهگیری
بدهیچیته مفهومی شناخته شده درهمةمذاهب و مکاتب بودایی است امّا در بودایی مهایانه دارای اهمیّت و ویژگیهای گسترده ومتفاوتی است؛ بهگونهای که آن را از سایر مذاهب متمایز میکند.صورت اولیة این آموزه به نحوی ریشه در سنّت قدیمی بودایی؛ یعنی سنّت تهرهواده دارد و بذراولیة این مفهوم در تعالیم وآموزههای گئوتمه بودا نهفته است. بدهیچیته در قلب همه موجودات ذیشعور وجود دارد؛ حتی ملحدان و بیایمانان وآنانی که گرفتارهوی و هوس شدهاند نیز از بدهیچیته برخوردار هستند؛ امّا فقط در بوداها و بدهیستوههاست که بهطور کامل شکوفا میشود و فعلیت مییابد. این در حالی است که بدهیچیته در مردمان عادی به دلیل آمیزش و دلبستگی با جهان مادی و شهوانی خاموش و زمینگیر میشود. بیداری بدهیچیته در افراد کار بسیار دشواری است امّا در صورت محقق شدن آن، سعادت ابدی به همراه میآورد. بدهیچیته دارای دو مرتبة اولیه و ثانویه یا نسبی و مطلق است که در معنای نسبی تجلی دهرمهکایه و نتیجة اتحاد کرونا و پرجنیا است و در معنای مطلق با امر مطلق و حقیقت واحد یکی است.بدهیچیته در این معنا، همسان، حقیقت متعالی وازلی ادیان دیگر است که همةموجودات مظهر و تجلی آناند. وجه شهودی و وحدت وجودی این آموزه توسط متفکران یوگه چاره ارائه شده است. بدهیچیته با بسیاری از مفاهیم کلیدی مکتب مهایانه مانند نیروانه، تتهاگتهگربهه، شونیتا و تتهتا یکی دانسته میشود. بدهیچیته در نتیجة عشق به همة موجودات و کسب معرفت و تلاش در این زمینه ایجاد میشود. نقطة مقابل بدهیچیته کلشهها یاپلیدیها و ناراستیهایی است که با قدرت فراگیر و همه جانبة بدهیچیته نابود میشوند.
پینوشتها
* دانشجوی دکتری رشته ادیان و عرفان، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. رایانامه: elahesa02@gmail.com
دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات. تهران، ایران. رایانامه: **
amahmoodi5364@gmail.com
تاریخ دریافت: 25/5/1399 تاریخ پذیرش: 28/6/1399
[1]. skt,Bodhicitta,En awakening mind , the mind of enlightenment , or a wakening the heart of enlightenment heart of enlightenment, the heart of enlightened mind
[2]. Bodhiṛdaya
[3]. anuttara-samyak-sambodhicitta
[4]. Buddha hood
[5]. mahakaruna
[6]. mahaprajna
[7]. rasajatam
[8]. laotezinTerminoligy
[9]. wu-wei
[10]. pre-enlightenment perceptions
[11]. post –Enlightenment perceptions
[12]. samyak
[13]. anuttara
[14]. skandhas
[15]. skt.pal. ayatana,En.sence base, sence-media or sence sphere
[16]. skt.dhatu,En.elements
[17]. Bodhicharya
[18]. Aspiration
[19]. Action
[20]. compassion
[21]. karuna
[22]. samata
[23]. upaya
[24]. Citta-utpada
[25]. kalpa
[26]. ultimate bodhicitta
[27]. relative bodhicitta
[28]. wisdom
[29]. skt.tathagatagharba;En.lit. the womb of thus gone ; translated as :the womb of the enlightened one, sccd for potential enlightened
[30]. vasubandhu
[31]. Discourse on the Awakening of the Bodhicitta
[32]. klesas
[33]. prajnakaramati
[34]. Icchantik