An Aristotelian reading of the concept of chance in Darwin's theory of evolution

Document Type : Original Article

Authors

Department of the Philosophy, faculty of theology, Qom University, Qom, Iran

10.22034/iw.2020.250631.1456

Abstract

Chance is one of the topics discussed below causality and has a special place in the works of Aristotle and Darwin's theory of evolution. A closer look reveals that the meaning of chance for Darwin is the same as the meaning accepted by Aristotle. Chance is the most effective factor of change and transformation that causes modification and adaptation and as a result the evolution of living beings. Natural selection is the law that decides which creatures survive and evolve in the struggle for survival. How and why change occurs, and what are the natural causes of the vast diversity of organisms, is something that is unknown to Darwin. In fact, our ignorance of these causes is called Chance. In a descriptive-analytical way, this article seeks to examine the meaning of chance in Aristotle and Darwin and to clarify its place in natural selection and evolution.

Keywords


Sophia Perennis

Print ISSN: 2251-8932/Online ISSN:2676-6140

Web Address: Javidankherad.ir

Email: javidankherad@irip.ac.ir

Tel:+982167238208

Attribiution-NonCommercial 4.0 International

(CC BY-NC 4.0)                                                                                                 

Open Access Journal

 

 

 

SOPHIA PERENNIS

The Semiannual Journal of Sapiential Wisdom and Philosophy

Vol. 17, Number 2, Autumn and winter 2020-2021, Serial Number 38

 

An Aristotelian Reading of the Concept of Chance in Darwin's Theory of Evolution

 

Fatemeh Meshkibaf Moqaddam*

Farah Ramin **

Chance is one of the topics discussed under causality and has a special place in the works of Aristotle and Darwin's theory of evolution. A closer look reveals that the meaning of chance for Darwin is the same as the meaning accepted by Aristotle. According to Aristotle and Darwin, chance is the most effective factor of change and transformation that causes modification and adaptation and consequently the evolution of living beings. Natural selection is the law that decides which creatures survive and evolve in the struggle for survival. How and why change occurs and what are the natural causes of the vast diversity of organisms is something that is unknown to Darwin. In fact, our ignorance of these causes is called chance. This descriptive-analytical article seeks to examine the meaning of chance according to Aristotle and Darwin and to clarify its place in natural selection and evolution.

Among the ancient philosophers, people such as Anaximander and Empedocles have studied theories of evolution. Empedocles believed that human beings first lived in fish body and only came ashore when they were able to take care of themselves. He considered a significant role for chance and said that living beings came into existence by chance and there is no necessary or ultimate cause for them. Most of the contemporary evolutionary biologists have followed Empedocles and deny any necessary or ultimate cause in the process of evolution. After him, Aristotle was another philosopher who spoke about chance and examined it in a teleological context. Darwin saw evolution as a product of chance and like Aristotle examined it in a teleological context. Aristotle gave the example of an architect who has to use stones thrown from a rock to construct a building. The architect, due to his ignorance of natural laws, considers the shape of each stone as the product of chance; but he consciously uses these stones for his own purposes. In the process of evolution, natural selection is like an architect for whom random genetic drifts and mutations are the materials from which he selects. The selection made by natural selection is purposeful and will be in the direction of survival and adaptation of the living organism to the environment. Therefore, the role of chance in the process of evolution that Aristotle believed in and that Darwin used in his theory is very important.Aristotle in his second book of Physics stated that chance is a kind of cause that gives rise to unusual events like finding a treasure while digging a hole for planting a tree and chance is an accidental cause.Darwin stated that chance has two meanings: the first one is probability and the second one is randomness and believed that the second meaning is in fact the same as the first one. But as a whole, chance is the cause of phenomena whose real cause has not been found yet and by the passage of time their real cause will be discovered.  Examining the views of Aristotle and Darwin, it can be concluded that First, both Aristotle and Darwin accept the principle of causality and believe that no phenomenon in the universe occurs without a cause. Second, they are in agreement about the principle of purposefulness of the universe. Third, for both, chance is a cause that plays a key role in the evolutionary process. According to Aristotle, chance is not an essential cause rather an accidental cause and gives rise to unusual things in the natural world. However, Darwin says that wherever we do not know the real causes or we encountered unexpected results we interpret it as chance. Therefore, accidental causality seems meaningless to Darwin. Fourth, natural selection as a law of nature is accepted by Aristotle and Darwin and it can select those changes and transformations which are necessary for the evolution of a living being. These changes such as drifts and genetic mutations occur by chance. In other words, natural selection is like an architect that by selecting changes and transformations, enables the living beings to adapt to the environment, to survive, and to evolve. Fifth, both Aristotle and Darwin consider chance as an equivalent for human ignorance and believe that human understanding is incapable of knowing the laws of nature. So they use chance to point out unknown causes that act as a mystery and may be known in the future. It can be said that the discussion of chance has two ontological and epistemological dimensions. The epistemological dimension of chance means whether we, as the agent of knowledge, are able to recognize chance in the natural world or not. The fact is that there is no certain and a priori knowledge about chance events. Accidental causes also indicate human ignorance of real causes, and ignorance is a category related to the field of epistemology. Therefore, this article examines epistemological dimension of chance. It should be noted that Darwin offers another meaning of chance, which is his own innovation, and that is that the adaptation of beings to the environment is a matter of time and future conditions and it will occur by chance in the future. It means that sometimes we know the cause of an accident but we do not know why and how it causes change and transformation. Future events are uncertain and unpredictable and arise in order to adapt to the environment and survival. Darwin considered the second meaning of chance as an accident and said that the second meaning is in fact the same as the first meaning which is probability. It seems that the second meaning of chance which has been presented by Darwin is also accepted by Aristotle but he did not separate these two meanings.

 

 

      References

  • -Allen, J. (2015). Aristotle on Chance as an Accidental Cause. In M. Leunissen (ed.), Aristotle's Physics. A Critical Guide, Cambridge University Press. PP.66-87.
  • -Ayala, Francisco J. (1970). Teleological Explanation in Evolutionary Biology, in philosophy of Science. 37:1-15.
  • -Aristotle (1984). The Complete Works of Aristotle. Edited by Jonathan Barnes, Princeton: Princeton University Press.
  • -Beatty, John. (1984). Chance and Natural Selection. Philosophy of Science. 51(2): 183-211.
  • -Darwin, Charles. (1958). Autobiography. London: Collins.
  • -_____________. (1987). Charles Darwin's Notebooks 1836-1844. Edited by P. Barrett, Sandra Herbert, David Kohn, and Sidney Smith. Cambridge University Press.
  • -_____________. (1959). the origin of Species. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
  • -_____________. (1868). the Variation of Animals and Plants under Domestication. London
  • -Dennett, Daniel. (1995). Darwin's Dangerous Idea: Evolution and the Meaning of Life. New York: Simon and Schuster.
  • -Dudley, John. (2018). Aristotle's Views on Chance and Their Contemporary Relevance. The Peripatetic Tradition. Vol.12. pp.7-27.
  • -Dudley, John. (2012). Aristotle’s Concept of Chance, Accidents, Cause, Necessity, and Determinism. State University of New York Press, Albany.
  • -Ghiselin, Michael. (1997). Metaphysics and the Origin of Species. State University of New York Press.
  • -Gigerenzer, G. (1989). The Empire of Chance: How Probability Changed Science and Everyday Life, Ideas in Context. Cambridge: Cambridge University Press.
  • -Gregory, Andrew. (2007). Ancient Greek Cosmogony. London.
  • -Guthrie, W.K.C. (1981). A History of Greek Philosophy. Cambridge.
  • -Heinaman, (1985). Aristotle on accidents. Journal of the History of Philosophy. 23 (3):311-324.
  • Hodge, M.J.S. (1977). The Structure and Strategy of Darwin's Long Argument. British Journal of the History of Science. No.10 (3): 237-245.
  • Johnson, Curtis. (2015). Darwin's Dice, the Idea of Chance in the Thought of Charles Darwin. Oxford University Press.
  • -Lyell, Charles. (1837). Principle of Geology. London: Murray. 5th
  • -Naddaf, Gerard. (2003). Anthropology and Politogony in Anaximander of Miletus, pp. 7-69, in Couprie, Dirk L., Hahn, Robert, Naddaf, Gerard, Anaximander in Context, New Studies in the Origins of Greek Philosophy. Albany (NY).
  • Pence, Charles H. (2014). The early history of chance in evolution. Studies in History and Philosophy of Science. USA. Vol.50. pp.48-58.
  • -Sorabji, Richard. (1980). Necessity, Cause and Blame, Perspectives on Aristotle’s Theory. New York.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مجله علمی جاویدان‌خرد، شماره 38، پاییز و زمستان 1399، صفحات 315- 342

خوانش ارسطویی از مفهوم شانس در نظریة تکامل داروین

فاطمه مشکی‌باف مقدم*

رامین فرح**

چکیده

شانس از جمله مباحثی است که در ذیل بحث علیت مطرح می‌شود و در آثار ارسطو و نظریه تکامل داروین از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. با بررسی دقیق می‌توان دریافت که معنای شانس از نظر داروین، همان معنای مورد پذیرش ارسطوست. شانس، مؤثرترین عامل تغییر و دگرگونی است که باعث اصلاح و سازگاری و در نتیجه تکامل موجودات زنده است. انتخاب طبیعی قانونی است که تصمیم می‌گیرد چه موجوداتی در نزاع برای بقاء زنده بمانند و به تکامل برسند. اینکه چگونه و چرا تغییر و دگرگونی ایجاد می‌شود و علل طبیعی تنوع گسترده موجودات چیست، امری است که برای داروین مجهول است. در حقیقت، ناآگاهی ما از این علل و عوامل، شانس نام دارد. این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی بر آن است تا معنای شانس در ارسطو و داروین را مورد مداقه قرار دهد و جایگاه آن را در انتخاب طبیعی و تکامل روشن سازد.

کلید واژه‌ها: شانس، تکامل، تنوع زیستی، قانون طبیعی، دگرگونی، ارسطو، داروین.

 

  1. 1. مقدمه

در میان فلاسفه قدیم کسانی چون آناکسیمندر و امپدوکلس به نظریه­های تکامل پرداخته­اند (Naddaf, 2003, pp.13-17). نظریه آناکسیمندر که نظریه­ای قابل توجه و مؤثر است، بیان می­کند زندگی حیوانی در دریا آغاز شده­است و موجودات زنده از دریا به طرف ساحل آمده­ و خودشان را با زندگی بر روی خشکی وفق دادند. امپدکلس معتقد است موجودات انسانی نخستین بار درون ماهی پرورش یافتند و تنها زمانی به ساحل آمدند که توانستند از خودشان مراقبت کنند. دلیلی وجود ندارد که آناکسیمندر در جهان­شناسی یا حیوان­شناسی خود از شانس استفاده کرده­باشد (Gregory, 2007, p.45). اما امپدوکلس در نظریه خود پیرامون تنوع زیستی، جایگاه قابل توجهی برای شانس در نظر می­گیرد و ارسطو هم به آن اشاره دارد (ارسطو، 1363، ص.97).

ارسطو دیدگاه امپدوکلس درباره انتخاب طبیعی را نوعی آنتی­تز در برابر دیدگاه غایت­شناسانه می­داند (Sorabji, 1980, pp.176-181). استفاده امپدوکلس از شانس به این معناست که موجودات زنده به طور کاملاً اتفاقی به هستی آمده­اند و علت ضروری و علت غایی ندارند. او بقاء و حیات را از آن موجودی می­داند که توانایی بقاء و زنده ماندن را داراست. اکثر زیست­شناسان تکاملی معاصر از امپدوکلس پیروی کرده­اند و هرگونه علت ضروری یا علت غایی را در فرآیند تکامل منکرند. می­توان نتیجه گرفت امپدوکلس و ارسطو در بررسی جایگاه شانس اتفاق نظر ندارند و بحث­های اخیر ریشه در نزاع این دو بر سر معنا و جایگاه شانس دارد. در بررسی جایگاه شانس در آراء ارسطو درمی­یابیم که او شانس را مربوط به فلک مادون قمر می­داند و آن را در بستری غایت­شناسانه بررسی می­کند. وی معتقد است شانس یعنی تشخیص حادثه و رویدادی معنادار، درست زمانی که انتظار آن را نمی­کشیم و پیش­فرضی نسبت به آن نداریم. او بیان می­کند شانس به این معنا در فرآیند تکامل و نزاع برای بقاء از جایگاه ویژه­ای برخوردار است.

داروین تکامل را محصول شانس می­داند و همانند ارسطو، شانس را در تبیینی غایت شناسانه ارائه می­دهد. وی مثال معماری را مطرح می­سازد که مجبور است از سنگ­هایی که از صخره پرتاب شده­اند، برای ساختن بنایی استفاده نماید. معمار به خاطر جهلش از قوانین طبیعی، شکل هر سنگ را محصول تصادف می­داند؛ امّا آگاهانه در جهت اهدافش از این سنگ­­ها استفاده می­کند. در فرآیند تکامل نیز انتخاب طبیعی، همانند معماری است که رانش­ها و جهش­های ژنتیکی تصادفی برای او در حکم مصالحی هستند که از میان آنها گزینش می­کند. گزینشی که توسط انتخاب طبیعی انجام می­شود، هدفمند است و در جهت بقاء و سازگاری موجود زنده با محیط خواهدبود (Dudley, 2012, p.336-7; Darwin, 1868, I.395). بنابراین، نقش شانس در فرآیند تکامل که ارسطو بدان قائل است و داروین هم در نظریه خود آن را به کار می­برد، بسیار با اهمیّت است.

در این پژوهش، دیدگاه ارسطو، بر محور آراء «دنیل دادلی» قرار گرفت؛ زیرا وی سعی کرده است مفهوم شانس را در فیزیک، متافیزیک، بیولوژی و اخلاق ارسطو گردآورد و با یکدیگر مقایسه و بررسی نماید. دادلی مدعی است که پیش از وی چنین کاری انجام نشده­است (Dudley, 2015, p.335). در تبیین مفهوم شانس داروین نیز بر دیدگاه «کریتس جانسون» تکیه بیش­تری داشته­ایم، زیرا به نظر می­رسد که کتاب «تاس داروین» وی، یکی از جامع­ترین آثاری است که در سال­های اخیر در این زمینه نگاشته شده­است.

  1. بررسی شانس در نظر ارسطو

1-2. اصطلاح­شناسی

ارسطو در کتاب دوم فیزیک یا طبیعیات (ارسطو، 1363، صص 95-88) در بررسی خود پیرامون مفهوم شانس، بین امور معمول و غیرمعمول[1] فرق می­گذارد. امور معمول اموری هستند که یا همیشه، مانند «روز در پی شب می­آید» یا اکثر مواقع، مانند «زمستان سرد است»، ضرورتاً تحقق پیدا می­کنند. واضح است که چنین اموری را شانسی یا اتفاقی نمی­دانیم. امور غیرمعمول اموری هستند که از روی شانس و یا از روی تصادف رخ می­دهند و همیشگی و ضروری نیستند. به منظور توضیح و تقسیم امور غیرمعمول، ارسطو از «اتفاق»[2]، «بخت»[3] و «خودانگیزش»[4] یاد می­کند (Phys. II, x, 197a 8-23؛ ارسطو، 1363، ص90). در تبیین این سه اصطلاح، می­توان گفت که ارسطو «اتفاق» را به عنوان جنسی مطرح می­کند که دارای دو نوع است: بخت و خودانگیزش (خود به خودی). «بخت» در قلمرو عمل تأثیر دارد و شبیه آن در جهان طبیعی، امر خودکار یا «خودانگیخته» است (Allen, 2015, p.66). به بیان دیگر، «اتفاق» اصطلاحی اعم از رویدادهای ناشی از «بخت» و «خودانگیزش» است که هم می­تواند نتیجه انتخابی آگاهانه باشد، که مربوط به حوزه کنش و رفتارهای انسانی است (بخت) و هم می­تواند موارد دیگری مانند فعل موجودات بی­جان، حیوانات پست و کودکان را که در آن­ها انتخاب آگاهانه وجود ندارد (خودانگیزش)، در برگیرد. بنابراین، «اتفاق» بر خلاف «بخت»، در مورد غیر انسان و اشیاء بی­جان نیز صادق است. البته «بخت»، تنها با فعل آگاهانه ملازمت دارد؛ امّا به عنوان غایت اصلی عمل آگاهانه از قبل نبوده است. ارسطو تأثیر بخت بر اخلاقیات انسان را به عوامل علّی چون طبیعت و عقل، تحویل می­برد (Phys. II, x, 197b 4-5). در تفاوت دو اصطلاح «بخت» و «اتفاق»، ارسطو از مثال کمک می­گیرد. زمانی که گفته می­شود اسبی به حسب اتفاق آمد و این امر باعث نجات او شد، مراد از «اتفاق» یعنی «آمدن به منظور نجات» که از روی قصد، تعقل و انتخاب نبوده است. همچنین است سنگی که خودبه­خود می­افتد و به فردی اصابت می­کند؛ حال آن­که آن سنگ به قصد اصابت به آن فرد نیفتاده­است. در این دو مثال، «اتفاق» در معنای «خودانگیزش» است: خودانگیزش در حیوان و در شیء بی­جان. «بخت» مانند این­که فردی به بازار می­رود و به طور اتفاقی بدهکار خود را می­بیند و پول خود را از او پس می­گیرد. در اینجا علت رفتن به بازار اراده فرد است که از روی اتفاق، بدهکار خود را می­بیند. در رویدادهای اتفاقی، علتی خارجی همراه رفتار یا حرکت شیء بی­جان یا فاقد عقل است که گرچه پیامدی غایت­مند دارد، ولی بالفعل غایتی ندارد و از روی قصد نیست.

2-2. شانس بر اساس تبیین متافیزیکی ارسطو

تبیین متافیزیکی ارسطو از اتفاق و شانس در کتاب دوم فیزیک یا طبیعیات مطرح می­شود (ارسطو، 1363، صص 95-88). این کتاب درباره علیت است و شانس توسط ارسطو به عنوان علتی تلقی می­شود که غیر از علل اربعه است و می­تواند عامل پیدایی امور باشد (Dudley, 2018, p.8). در اینجا ارسطو تمامی وقایع و رویدادهای عالم را به سه دسته تقسیم می­کند:

 1) وقایع و اموری که همیشه و به یک سبک رخ می­دهند مانند اینکه روز در پی شب، تابستان در پی بهار و مرگ در پی حیات رخ می­دهد و هیچ گونه استثنایی در کار نیست؛

 2) وقایع و اموری که به طور معمول و به یک سبک رخ می­دهند مانند اینکه آب و هوای یونان در فصل زمستان معمولاً خوب است اما استثنابردار است. مثل اینکه زمستان امسال طوفانی است؛

 3) وقایع و اموری که غیرمعمول هستند مانند بردن لاتاری یا پیدا کردن گنج در چاله­ای که برای کاشتن درخت حفر شده­است. شانس و اتفاق به این دسته تعلق دارد (Phys. II, v, 196, b10-13; 196, b20; 197, a19-20).

مقسم این سه قسم، علیت است. قسم اول به اموری اشاره دارد که ضرورتاً و به حکم طبیعت همیشه به یک شکل خواهندبود. قسم دوم هم اشاره دارد به اموری که در اکثر مواقع، بر حسب ضرورت، به یک شکل رخ می­دهند. علیت در این دو قسم، علیت ذاتی و ضروری است. اما قسم سوم به اموری اشاره دارد که میان آنها رابطه ضروری برقرار نیست. فردی که چاله­ای حفر می­کند، هدف و قصدش کاشتن درخت است. به عبارت دیگر همواره برای کاشت درخت، ضرورت دارد که چاله­ای حفر بشود. اما حفر چاله برای کاشت درخت، منجر به پیدا کردن گنج نمی­شود. به عبارت دیگر میان حفر چاله و پیدا کردن گنج، رابطه ضروری برقرار نیست و حفر چاله به طور اتفاقی و بالعرض منجر به پیدایی گنج شده­است. بنابراین می­توان حفر چاله را علت بالعرض پیدایی گنج در نظر گرفت. بنابراین، ارسطو بین دو نوع علت یعنی علت ذاتی یا ضروری و علت عرضی یا علت شانسی و اتفاقی، فرق می­گذارد. دلیل او بر وجود شانس و اتفاق، بر اساس روش دیالکتیکی اوست؛ یعنی از آنجا که همگان و از جمله اهل خرد به وجود وقایع اتفاقی اعتقاد دارند، پس قطعاً شانس و اتفاق وجود دارد (ارسطو، 1363، ص90).

سپس ارسطو به بحث غایت­مندی امور اشاره می­کند و بر اساس آن تقسیم­بندی دیگری از وقایع عالم ارائه می­دهد و برخی امور را دارای غایت و برخی را فاقد آن می­داند. درمیان امور دارای غایت، برخی وقایع بر طبق قصد مشخص روی می­دهند و برخی قصد و هدف از پیش تعیین­شده ندارند، اما غایت و «برای چیزی» در مورد آنها صادق است (ارسطو، 1363، ص91). اموری که دارای غایت معین هستند، محصول عقل و یا طبیعت هستند و عقل و طبیعت به عنوان علت فاعلی عمل می­کنند. علت بودن عقل و تصمیمات عقلی بشر امری واضح و آشکار است. طبیعت نیز به علل اربعه اشاره دارد و در مورد طبیعت، علت صوری و علت غایی و علت فاعلی یکی است. اما علت شانسی و اتفاقی یکی از علل اربعه نخواهدبود. بنابراین، علت شانسی و اتفاقی قسم دیگری از علل است که  به واسطه علت ذاتی و ضروری، معنادار و هدفمند می­گردد و می­توان آن را علت عرضی دانست. به عنوان مثال، پیدایش خانه یک علت ضروری دارد و صدها علت شانسی وتصادفی را داراست (Phys. II, v, 196, b28-29). بنّا علت ضروری پیدایی خانه و موسیقی­دان بودن یا رنگ­پریده بودن او علت تصادفی خانه است. یعنی موسیقی­دان بودن یا رنگ­پریده بودن، علت فاعلی یا علت غایی پیدایی خانه نیست و اینها علل تصادفی  هستند که همزمان با علت فاعلی خانه یعنی بنّا وجود دارند اما با ساخت خانه ارتباطی ندارند (Dudley, 2012, pp.20-31).

شاهد مثال دیگر ارسطو، فردی است که برای رفتن به تئاتر به مرکز خرید آمده­است و به طور اتفاقی بدهکار خود را ملاقات می­کند و بدهی خود را از او باز می­ستاند. دریافت بدهی علت اصلی آمدن به مرکز خرید نیست و علت شانسی و اتفاقی آمدن به آنجا تلقی می­شود (Phys. II, v, 169, b33-197). این فرد برای ملاقات بدهکار خود هیچ برنامه­ریزی قبلی انجام نداده و قصد و نیت این کار را از قبل نداشته­است. بنابراین، حوادث و وقایع ناشی از شانس، به خاطر رسیدن به هدف مفروض و از پیش تعیین­شده رخ نمی­دهند؛ بلکه زمانی به وقوع می­پیوندند که انتظار آن را نمی­کشیم و از قبل به آن علم نداریم. ارسطو معتقد است حوادث ناشی از شانس غیرقابل پیش­بینی هستند. زیرا فردی که به مرکز خرید آمده، ممکن است قصدش رفتن به تئاتر، دادگاه، ملاقات یک دوست و یا هزاران دلیل دیگر باشد. در نتیجه باید بگوییم شانس و علت شانسی نتیجه و برآیند علل ضروری و ذاتی بسیار است. هر یک از این هزاران علت می­تواند توسط اراده آزاد فرد انتخاب شود و به عنوان علت ذاتی و ضروری آمدن به مرکز خرید باشد.

ارسطو در فصل سوم از کتاب ششم متافیزیک به حوادث و اتفاقات غیرمعمول در عالم مادون قمر می­پردازد (Met. E (VI), iii). بسیاری از مفسران ارسطو معتقدند این فصل، سخت و مبهم و بیان ارسطو پیرامون تصادف و اتفاق بسیار گیج­کننده است (Heinaman, 1985, p.317). ارسطو در این فصل بیان می­کند مبادی و عللی وجود دارد که پدید می­آیند و از بین می­روند. این مبادی و علل می­توانند اتفاقی[5] باشند. در ادامه به بررسی چیستی شانس و اتفاق اشاره می­کند و اینکه چرا تصادف و اتفاق وجود دارد. او بیان می­کند که هیچ علمی به اتفاق و تصادف نمی­پردازد.

ارسطو معتقد است این امور اتفاقی و تصادفی وجودی حقیقی از جنس مثل افلاطونی ندارند. اما وجودی بالقوه برای آنها مفروض است. وجود بالقوه آنها واقعی است و نوعی ماده برای آنها پیش­فرض گرفته می­شود. جواهر زیربنا هستند و علت مادی این اتفاقات و امور تصادفی­اند. بنابراین، علل ذاتی و ضروری، همزمان با اتفاق موجودند و می­توان نتیجه گرفت علل اتفاقی و تصادف در عالم وجود دارند. اگر علل اتفاقی موجود نباشند، در مثال فردی که غذای پرادویه خورده­است و برای رفع تشنگی به بیمارستان می­رود و در بین راه به قتل می­رسد، باید نتیجه گرفت هر که غذای پرادویه بخورد، به قتل خواهدرسید و هیچ احتمالی برای فروض دیگری از قبیل بیماری باقی نخواهدماند؛ همچنین ممکن است از حوادث گذشته نسبت به ضرورت آینده استدلال کنیم؛ حال آنکه این موارد خلاف تجربه است. ارسطو بیان می­کند اینکه می­گوییم امری گاهی اوقات رخ می­دهد و نه همیشه، به وجود اتفاق اشاره دارد. چرایی وجود چنین اموری به خاطر ماده است. ماده داشتن، وجود و عدم وجود اشیاء را ممکن می­سازد و از ضروری بودن اشیاء جلوگیری می­کند.

ارسطو می­گوید در بررسی سلسله علل، از زمان حال به سمت گذشته، این سلسله در جایی متوقف می­شود و از یک جایی به بعد، نمی­توان جلوتر رفت و این به خاطر وجود شانس و اتفاق در سلسله علل است. مثلاً فردی تصمیم می­گیرد (علت فاعلی) که به آتن سفر کند. به خاطر طوفان (علت تصادفی و اتفاقی) در شهر دیگری پیاده می­شود که سنگ­های مرغوب و فراوانی دارد. به خاطر وجود سنگ­ها (علت مادی) تصمیم می­گیرد در آنجا خانه­ای بسازد. سپس با زنی ازدواج می­کند و در آن خانه زندگی می­کنند. طوفان آن علت تصادفی است که این سلسله علل را پدید آورده و این سلسله محدود است و از این فراتر نمی­رود. بنابراین از نظر ارسطو، امور غیرمعمول و ناشی از شانس ضروری نیستند، پس آینده، قطعی و قابل پیش­بینی و پیش­گویی نخواهد بود. از نظر ارسطو علل فاعلی تأثیرشان ضروری است ولی وی منکر علیت در وقایع اتفاقی و تصادفی است (Sorabji, 1980, p.52). در مثال خانه سنگی، زمانی این سلسله علل ایجاد می­شود که فرد تصمیم می­گیرد به آتن سفر کند. یعنی در رأس این سلسله، علت فاعلی قرار دارد. سؤالی مطرح است و آن اینکه چرا انسان تصمیم می­گیرد و این سلسله علل پدید می­آید؟ پاسخ این است که انسان تحت تأثیر علت غایی است وعقل بر اساس علت غایی انسان را به انجام کار هدایت می­کند.

در مسیر رسیدن به هدف تعداد بیشماری از امور اتفاقی می­تواند رخ دهد که قابل تحلیل و بررسی علمی نیستند. علم ابزاری است که به انسان برای رسیدن به سعادت کمک می­کند. علم هدف­محور است و هر چه را که هدف ندارد، دربرنمی­گیرد. خلاصه اینکه حوادث و اتفاقات، ضروری نیستند و قابلیت پیش­بینی و پیش­گویی را ندارند؛ علی رغم اینکه نظم و قاعده در عالم وجود دارد و این نظم و قاعده وجود عقل و استدلال را ممکن می­سازد، اما تمامی علل و حوادث ضروری نیستند (Dudley, 2012, pp.286-317).

بنابراین شانس از نظر ارسطو اصطلاحی است که زمانی به کار می­رود که علتی ضروری و ذاتی برای رسیدن به هدفی معین وجود دارد و در این بستر حادثه­ای اتفاقی و غیرمعمول در راستای آن هدف رخ می­دهد که علتش شانس است نه آن علت ضروری و اصلی. اکنون می­توان علت مخالفت ارسطو با دموکریتوس را دریافت (Phys. II, VI, 198, a9-13). دموکریتوس اتمی­مذهب قائل است که اصل پیدایش جهان، مولود شانس و خودانگیزش است و علت فاعلی ندارد، اما در درون این جهان هیچ حادثه­ای ناشی از شانس نخواهدبود و هر چه اتفاق می­افتد، دارای علتی اصلی و ضروری است (Guthrie,1965 , II, pp.159-164). در مقابل، ارسطو پاسخ می­دهد این نظر خلاف واقع است؛ زیرا در درون عالم حوادث بسیاری را می­بینیم که ناشی از شانس است و شانس علت پیدایی آنهاست، اما نظم عالم نمی­تواند مولود شانس باشد. پس اصل پیدایی عالم دارای علت ضروری و حقیقی است که ارسطو آن را محرک بلامتحرک می­نامد که از علیت غائی برخوردار است (Dudley, 2012, pp.144-152).

3-2. شانس ارسطویی در بستر طبیعت

ارسطو در کتاب هفتم متافیزیک می­نویسد تنها سه علت برای پدیده­ها متصور است: طبیعت، صنعت و شانس، و شانس علتی است که دو علت دیگر یعنی صنعت و طبیعت را همراهی می­کند (Met. Z, VII, 1032, a12-13). مراد از صنعت هم در اینجا یعنی هرچه توسط بشر به وجود آید. اکنون به بررسی شانس در بستر طبیعت می­پردازیم. از نظر ارسطو، طبیعت شامل موجودات زنده و غیرزنده می­شود و خداوند و مصنوعات بشری، از دایره طبیعت خارجند. موجودات غیرزنده دارای طبیعتند؛ زیرا دارای صیرورت هستند و تلاش می­کنند به جایگاه حقیقی خود بر اساس طبیعتشان برسند (Met. IX, Viii, 1050, b22-30). آب و خاک سنگین هستند و میل به سمت پائین دارند و هوا و آتش سبک هستند و تلاش می­کنند به سمت بالا بروند. پس ارسطو نتیجه می­گیرد هر چیزی در طبیعت دارای هدفی است. موجودات زنده نیز، تلاش می­کنند کاملترین شکل خود را به دست آورند و تا زمانی که ممکن است در کاملترین شکل خود باقی بمانند. با این توضیح دیگر جایی برای شانس در طبیعت نمی­ماند. زیرا آنچه بر اساس شانس رخ می­دهد غیرمعمول است، قاعده­مند نیست و به یک شکل اتفاق نمی­افتد. حال آنکه امور طبیعی قاعده­مندند و به یک شکل واقع می­شوند.

ارسطو بیان می­دارد هر چیزی در طبیعت بوسیله نوعی از ضرورت پدیده آمده­است و بین دو نوع ضرورت مطلق و ضرورت مفروض[6] تمایز قائل است. ضرورت مطلق در جایی است که تغییر و دگرگونی در کار نیست مثل ریاضیات و هندسه (Phys. II, IX, 200, a15-18). ضرورت مفروض هم یعنی هنگامی که هدف مشخص شود، ابزار رسیدن به آن هدف نیز ضروری می­گردد. این نوع از ضرورت در طبیعت و صنعت یافت می­شود. انسان در ابتدا تصمیم می­گیرد که  به چیزی می­خواهد دست پیدا کند، سپس ابزار و طریق رسیدن به آن هدف ضرورت می­یابد. در مورد طبیعت نیز چنین است و هر موجود زنده­ای از ابتدای حیات خود، هدف مشخصی دارد مانند دانه بلوط که هدفش تبدیل شدن به در خت بلوط است و چون این درخت بلوط بالقوه موجود است پس دانه به شرط عدم مانع، باید به درخت تبدیل گردد (Dudley, 2012, pp.108-109).

در مورد طبیعت باید متذکر شد که طبیعت امری هوشمند و دارای عقل و استدلال نیست. مثل پرنده یا عنکبوتی که لانه می­سازد بدون اینکه استدلالی برای این کار خود داشته­باشد یا تعقلی در کار باشد و در عین حال عمل او دارای هدف ومعنادار است، گویی تعقل و خردی ورای کار او حضور دارد. در این موارد منشأ هدف و هدفمندی، امری غیرمادی یعنی نفس[7] است. ارسطو معتقد است تمام موجودات زنده دارای نفس هستند؛ زیرا همه آنها هدفمند هستند و هدف داشتن با اصطلاحات مادی قابل توضیح نیست و اصلی غیرمادی یعنی نفس را می­طلبد. اولین هدف موجود زنده حفظ حیات و بقاء خود است و به این منظور به غذا، به دفاع از خود در برابر متجاوز، درمان بیماری و تولید مثل نیازمند است که با کمک نفس به این هدف دست می­یابد.

او متذکر می­شود که همواره چنین نیست که موجودات زنده به اهداف خود برسند. جواهری ناشی از شانس وجود دارند که در تقابل با طبیعت شکل گرفته­اند ( Phys. Ii, VI, 197, b34; De Gen. An. IV, iii-iv). جواهر ناشی از شانس دو نوع هستند:

الف) موجودات عجیب وغیرمعمول[8]. این جواهر، مواردی هستند که شبیه والدین خود نیستند و به هدفی که مطلوب طبیعت بوده، نرسیده­اند؛ مانند دوقلوهای به هم چسبیده، حیوانات ناقص الخلقه، حیواناتی با عضو اضافه، حیواناتی با شکل غیرمعمول و تومورها. این موجودات عجیب و غیرمعمول، پیامد ضروری و اجتناب­ناپذیری هستند که در فرآیند رسیدن به هدف متعارف طبیعت، به طور اتفاقی و شانسی پدید آمده­اند.

ارسطو به بررسی علت پیدایش موجودات عجیب و غیرمعمول می­پردازد. علت پیدایش موجودات غیرمعمول بماهو جوهر، علل اربعه است همانطور که در هر جوهر طبیعی یافت می­شود. اما علت پیدایش موجودات غیرمعمول بماهو غیرمعمول اینگونه است که در آنها آنچه اصل است تخم مذکر است که علت صوری لحاظ می­شود و تمام صفات و ویژگی­های والدین را یا به عبارت دقیق­تر طبیعت را، به مولود بعدی منتقل می­کند. تخم مؤنث، در حکم علت مادی است و علت صوری بر علت مادی نظارت و کنترل دارد.  این موجود عجیب و غیرمعمول زمانی پدید می­آید که علت صوری کنترل کافی بر علت مادی نداشته­باشد و علت کنترل کافی نداشتن، یا این است که علت صوری یعنی تخم مذکر حرارت کافی ندارد و یا علت مادی یعنی تخم مؤنث سرد است و درست عمل نمی­کند (De Gen. An. IV, I, 766, a15-22). ارسطو درباره علت پیدایش این موجودات غیرمعمول و عجیب نظر قطعی نمی­دهد و راه را برای پاسخ­های بعدی باز می­گذارد (Dudley, 2012, pp.165-172). باید توجه داشت که از نظر ارسطو علت صوری همان علت فاعلی و علت غائی است. تخم مذکر، صورت را بالقوه داراست و آن را به تخم مؤنث به عنوان ماده منتقل می­کند (Met. H, IV, 1044, a34). 

ب) موجودات خود ­به­ خودی[9]. این جواهر، خود به خودی و بدون مداخله امور دیگر در طبیعت پدید می­آیند. نه از والدینی مانند خود نشأت می­گیرند و نه مولودی مانند خود تولید می­کنند. مثل جیرجیرک که گفته می­شود بدون مداخله جیرجیرک نر، باردار می­شود (Hist. An. X, VI, 637, b18) و یا آب چشمه­ها و رودخانه­ها که بدون مداخله عامل بیرونی و به شکل خود به خودی در جریان است (Meteor. II, I, 353, b28). در موجودات خود به خودی تخم اولیه­ای که حامل طبیعت باشد و آن را به مولود بعدی منتقل کند، وجود ندارد. از نظر ارسطو موجودات خود به خودی دارای غایت و هدف هستند و توسط شانس پدید می­آیند. این موجودات زنده­اند و نفس دارند و نفس در آنها همان علت صوری، فاعلی و غائی است. مسأله اینجاست که منشأ این نفس و علت صوری چیست؟ در مورد موجودات خود به خودی، منشأ پیدایش نفس در آنها نفس موجود در ماده اولیه آنهاست. ماده اولیه این موجودات مایعی است که توسط خورشید گرم می­شود و حباب کف­داری شکل می­گیرد که هوا را در درون خود دارد و این هوا دربردارنده نفس است. نفس موجود دراین حباب، علت صوری است که اندام­های موجود خود به خودی را شکل می­بخشد. این حباب همانند رحم عمل می­کند و تنوع این موجودات خود به خودی بستگی دارد به جایی که این حباب شکل می­گیرد و به ماده­ای که در این حباب جای می­گیرد و از این ماده مولود جدید تشکیل می­شود (De Gen. An. III, xi, 762, a12-27). در این موجودات، علت صوری، هوای محبوس در حباب و علت مادی، مایع اولیه­ای است که حباب از آن تشکیل می­شود. علت فاعلی، حرارت و گرمای خورشید است که اگر نباشد، علت صوری و مادی هم نخواهدبود (Dudley, 2012, pp.172-185).

خلاصه اینکه تمامی موجودات زنده دارای جوهرند و در تلاشند تا به سعادت و کامل­ترین شکل ممکن خود دست یابند و تا زمانی که ممکن است در بهترین و تکامل­یافته­ترین شکل خود باقی بمانند. از نظر ارسطو تمامی موجودات زنده دارای غایت و هدف هستند و برای رسیدن به آن در تلاشند؛ آن غایت و هدف عبارت است از بقاء. جهش ژنتیکی وتغییر و دگرگونی در طبیعت، علت اولیه رسیدن به تکامل و بقاء است که از طریق شانس و انتخاب طبیعی[10] رخ می­دهد. بنابراین بقاء و نزاع برای بقاء، به شانس و انتخاب طبیعی بستگی دارد و می­تواند اثر مثبت یا منفی در بقاء داشته­باشد. انتخاب طبیعی به دو دلیل هدفمند است: اولاً درتناسب و کیفیت تولید نسل اثرگذار است؛ ثانیاً در بقاء این تناسب و کیفیت مؤثر است (Ayala, 1970, pp.1-15). بنابراین، تغییر و دگرگونی که همراه با فرآیند انتخاب طبیعی رخ می­دهد، قدم اول برای تکامل است که بوسیله شانس اتفاق می­افتد و این است نقش شانس در فرآیند تکامل که ارسطو بدان قائل است.

  1. بررسی شانس در نظریه تکامل داروین

امروزه، بررسی جایگاه شانس در نظریه تکامل، یکی ازمباحث مورد توجه در زیست­شناسی تکاملی است (Beatty, 1984, p.183). پس از امپدکلس و ارسطو، داروین نخستین کسی است که به جایگاه شانس در زیست­شناسی تکاملی توجه دارد و شانس را فاکتور اصلی تکامل برمی­شمرد. بر اساس تبیین داروین، نظریه تکامل قائل است که مکانیزم انتخاب طبیعی تغییرات و دگرگونی­هایی را به واسطه شانس در جاندارانی که برای بقاء انتخاب شده­اند، پدید می­آورد. در این نظریه چهار فاکتور بنیادین وجود دارد: الف. دگرگونی و تغییر[11]؛ یعنی تمام موجوداتی که تولید مثل دارند، فرزندان و اعقابی دارند که با آنها، هر چند اندک، متفاوتند. فرزندانی با پاهای بلندتر یا منقار کوتاه­تر. داروین بیان می­دارد که نمی­دانم چرا و چگونه این دگرگونی­ها اتفاق می­افتد و اینکه چگونه فرزند با والدین خود متفاوت باشد، قابل پیش­بینی نخواهدبود. داروین تفاوت فرزند و والدین را ناشی از شانس می­داند. ب. وراثت[12]؛ نسل بعدی این تغییرات و دگرگونی­ها را از طریق وراثت به ارث می­برد. یعنی پاهای بلندتر یا منقار کوتاه­تر از طریق وراثت منتقل می­شود. ج. تنازع بقاء[13]؛ در هر نوع و گونه­ای از موجودات زنده، میزان تولید مثل بیشتر از میزان منابعی است که برای بقاء به آن نیاز دارند و قانون زندگی این است که بخشی از آن موجودات از بین می­روند. اگر این سه فاکتور در طبیعت رخ دهد، انتخاب طبیعی هم رخ خواهدداد. د. انتخاب طبیعی؛ این فاکتور مشخص می­کند که چه موجودی برنده نزاع برای بقاء خواهد­بود. آن موجوداتی که در جهت مطلوب تغییر کنند و دگرگونی متناسب با شرایط را بپذیرند، زنده خواهندماند. مانند موجوداتی که در هوای سرد زندگی می­کنند و آن دسته از ایشان که موی بلندتری دارند، در برابر سرما مقاوم­ترند و توسط طبیعت برای بقاء و ادامه حیات  انتخاب می­شوند.این ویژگی به نسل بعدی نیز، منتقل می­شود (Johnson, 2015, pp. xiv- xv).

با بررسی این چهار فاکتور جایگاه محوری شانس در نظریه تکامل مشخص می­گردد و ما در این مقاله به بررسی آن می­پردازیم.

1-3. معنای شانس

شانس در تفکر داروین، دو کاربرد دارد: شانس به عنوان احتمال[14] و شانس به عنوان تصادف[15]. قبل از بررسی این دو، ذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه داروین اغلب واژه شانس را به کار می­برد تا منشأ و ریشه تغییرات و دگرگونی­ها را توضیح دهد و اشاره می­کند واژه شانس به غفلت و جهل ما اشاره دارد؛ یعنی اگر از طبیعت بیشتر بدانیم، می­توان واژه شانس را حذف کرد. با این توضیح، عده­ای معتقدند نظر داروین با وجود «نظم­دهنده­ای آگاه»[16] سازگار است و می­توان در نظریه او نقشی برای «خالق»[17] در نظر گرفت؛ اما عده­ای دیگر معتقدند اگر با افزایش علم و پیشرفت علمی بتوان شانس را حذف کرد و علت حقیقی آن پدیده را جایگزین کرد، نمی­توان نقشی برای خدا در نظریه او قائل شد (Johnson, 2015, pp.2-3). در روزگار داروین مرسوم بود که با تبیین و توضیح علمی به عرصه ناشناخته­ها قدم می­گذاشتند و داروین هم بر همین مشرب، آنجا که علل حقیقی دگرگونی­ها را نمی­داند، از شانس نام می­برد و شانس را علت پدیده­هایی می­داند که علت حقیقی آنها و شرایط ضروری پیدایش آنها هنوز کشف نشده­است (Hodge, 1977, p.242). این دیدگاه امروزه نیز طرفدارانی دارد که جایگاه شانس را با پیشرفت و افزایش علم قابل تقلیل می­دانند (Gigerenzer et al, 1989, p.171).

1-1-3. شانس به عنوان احتمال

از نظر داروین برخی موجودات زنده شانس بیشتری برای بقاء نسبت به دیگر موجودات دارند. بقاء به این معنا که آن موجودات از ویژگی­های ساختاری و رفتاری خاصی برخوردارند که می­توانند در محیطی که در آن به سر می­برند، با موفقیت زندگی کنند. این همان «سازگاری»[18] است. هر چه این سازگاری بیشتر باشد، شانس بیشتری برای بقاء وجود دارد. شانس در اینجا به معنای احتمال است. احتمال در موقعیت­های مختلفی از زندگی روزمره نقش دارد. مثال معروف همان مثال ارسطو در کتاب فیزیک است که در بالا بیان شد. مثال به اینکه فردی به مرکز خرید می­رود و به طور اتفاقی و بدون انتظار قبلی بدهکار خود را ملاقات می­کند و بدهی­اش را از او می­ستاند. در این مثال احتمال چنین ملاقاتی بسیار کم است اما غیرممکن نیست. دامنه تغییر احتمال، شامل احتمال بسیار ضعیف تا احتمال بسیار قوی است، اما در هر شدتی، باز هم شانس خواهدبود؛ به این معنا که نتایج از قبل، به طور قطعی و یقینی مشخص و شناخته­شده نیست. شانس به شانس خوب و بد تقسیم می­شود و تقریبا شانس خنثی استفاده نمی­شود. داروین در بحث تنازع بقاء، شانس را در معنای «Accident» به کار می­برد تا به نتایجی اشاره کند که برای بقاء موجود زنده خوب است. وقتی می­گوییم موجود زنده از شانس خوبی برخوردار است، یعنی شانس بهره­مندی از صفات و ویژگی­های ضروری جهت سازگاری با محیط و بقاء را داراست. این صفات و ویژگی­ها سبب شکست دادن رقبا خواهدبود. اگر این ویژگی­ها از او گرفته­شود، نابود خواهدشد و میدان را به رقبای خود واگذار خواهدنمود. باید توجه داشت که خوب و بد بودن شانس در اینجا از ارزش اخلاقی برخوردار نیست (Johnson, 2015, pp.3-5). شانس به معنای احتمال می­تواند با دو مفهوم مهارت و قانون در تعامل باشد.

1-1-1-3. شانس و مهارت

در هر حادثه­ای که شانس دخیل است، این احتمال وجود دارد که آن حادثه تحت تأثیر عاملیت[19] نیز قرار گیرد. مسابقات ورزشی را در نظر بگیرید. به عنوان نمونه در مسابقات تنیس، روند مسابقات به گونه­ای طراحی شده­است که نقش احتمال و شانس را در برنده شدن به حداقل برساند و برنده نهایی مسابقات، ورزشکاری باشد که از بالاترین درجه مهارت برخوردار است. اما همیشه امور غیرمنتظره­ای وجود دارد که ممکن است مانع برنده شدن ماهرترین ورزشکار بشود. این امور غیرمنتظره همان شانس به معنای احتمال است. مثلاً در روز مسابقه، آن ورزشکار سرما بخورد و این امر بر کیفیت مهارت او و در نتیجه عدم پیروزی وی اثر بگذارد (Dennett, 1995, pp.52-55). در عرصه سیاست و اقتصاد نیز، شاهد رقابت شانس و مهارت هستیم. هنگامی که شانس تحت تأثیر مهارت انسانی قرار می­گیرد، ضریب تأثیر آن کاهش می­یابد. نمونه این امر را در پیش­بینی­های هواشناسی می­توان دید. هواشناسی علمی است که تلاش می­کند تا با استفاده از روش­های پیچیده و دقیق، وضعیت آب و هوایی را پیش­بینی کند و در این پیش­بینی­ها همیشه جایی برای شانس و احتمال می­گذارد. مثلاً می­گوید فردا به احتمال هفتاد درصد باران خواهدبارید. مهارتی که در پیش­بینی آب و هوا به کار می­رود، دقت پیش­بینی­ها را افزایش می­دهد و به نوعی سعی دارد شانس و احتمال را تحت کنترل در بیاورد، اما هرگز نمی­تواند ضریب تأثیر شانس و احتمال را به صفر برساند. زیرا حوادثی مانند آب و هوا چنان پیچیده ومتأثر از متغیرهای گوناگون هستند که نمی­توان با استفاده از مهارت انسان ضریب تأثیر شانس را درآنها به صفر رساند (Johnson, 2015, p.6).

رقابت شانس و مهارت، میان موجودات زنده غیرانسانی هم وجود دارد. هر گونه رفتار غیرغریزی که از حیواناتی چون برخی پستانداران یا برخی پرندگان سر بزند، نوعی مهارت خواهدبود. مهارت به معنای رفتار غیرغریزی، در گیاهان، باکتری­ها و نمرویان وجود ندارد. البته مهارت مرزهای مشخصی ندارد و می­توان با کمی اغماض، تمامی رفتارهایی را که به موجود زنده اجازه ادامه حیات می­دهد و او را در نزاع برای بقاء موفق می­دارد، مهارت نامید. خلاصه اینکه شانس به عنوان احتمال بقاء در نقطه مقابل مهارت قرار دارد. هر چه شانس بیشتر باشد، مهارت کمتر است و هر چه مهارت بیشتر باشد شانس قلمرو محدودتر  و ضریب تأثیر کمتری خواهدداشت (Johnson, 2015, pp.6-7).

2-1-1-3. شانس و قانون

همیشه این­چنین نیست که بین مهارت و شانس رقابت باشد. گاهی فقط می­خواهیم بدانیم که در آینده چه اتفاقی خواهدافتاد. مثلاً آیا خورشید فردا طلوع خواهد کرد؟ اگر بدون چتر زیر باران بروم خیس خواهم­شد؟ پاسخ ما به سؤالاتی از این دست، حدس­هایی خواهدبود که می­توانند صحیح یا غلط باشند. به عنوان مثال من حدس می­زنم که خورشید فردا طلوع نخواهدکرد. حدس صحیح یا غلط من در پاسخ به این سؤالات، تأثیری در بقاء و ادامه حیات من ندارد و میان شانس و قانون هم رقابتی در کار نیست. حوادث طبیعی آینده ممکن است توسط اموری ممکن و پیش­بینی ­نشده مورد مداخله قرار گیرند. مثلاً خورشید فردا طلوع نکند و امروز آخرین روز حیاتش باشد و یا باران دیگر باعث خیس شدن نشود. ما هرگز یقین مطلق نسبت به حوادث آینده نداریم و همواره شانس به معنای احتمال در حوادث طبیعی باقی می­ماند. براین اساس، هیچ اصل ثابت و تغییرناپذیری وجود ندارد و قوانین طبیعی[20] اموری بی­معنا هستند. تغییرپذیری و شانس در حوادث طبیعی دو جهت کلی دارد؛ یکی اینکه هیچ یک از دو حادثه طبیعی از همه جهات عین یکدیگر نیستند و حداقل تفاوت میان آنها در زمان و مکان است. پس در نظر گرفتن اصلی کلی و ثابت میان آنها تناقض است. دوم اینکه برای بشر غیرممکن خواهدبود که بتواند تمامی شرایط و عوامل مؤثر بر حادثه را توصیف کند و براساس آن قانونی ثابت و تغییرناپذیر ارائه دهد.

با این حال، اگر معیارهای ارائه قانون علمی را از این محدودیت خارج کنیم و اجازه دهیم که این قوانین از قطعیت و جامعیت آرمان­گرایانه فاصله بگیرند، می­توان قوانین علمی را کشف و ارائه کرد. این قانون طبیعی که خورشید هر روز صبح طلوع خواهدکرد، از جمله قوانینی است که تغییرناپذیری و ثبات را با درصد بسیار بالایی می­توان به آن نسبت داد؛ اما دامنه شانس به معنای احتمال بسیار وسیع و نامحدود است و احتمال خدشه­پذیری این قانون هرچند با درصد بسیار ناچیزی، همچنان وجود دارد (Johnson, 2015, pp.7-8).

3-1-1-3. داروین و شانس به معنای احتمال

اعتقاد داروین مبنی بر اینکه برخی موجودات زنده «شانس» بیشتری برای ادامه حیات دارند، به دو نکته اشاره دارد: اول اینکه وقوع برخی حوادث از احتمال بیشتری برخوردار است و دوم اینکه نمی­توان هیچ حادثه­ای را قبل از وقوعش  با قطعیت و یقین پیش­بینی کرد. با این حال، او وجود قوانین ثابت در طبیعت را می­پذیرد و در عین حال معتقد است که مواردی را در طبیعت مشاهده می­کنیم که از الگوهای ارائه­شده در این قوانین ثابت پیروی نمی­کنند.

توضیح اینکه داروین در آغاز مطالعات خود معتقد بود که قوانین طبیعت محصول خلقت الهی است؛ پس باید ثابت و  قطعی باشند. او در یادداشت­های خود می­نویسد که مطالعات جانورشناسی در جزائر گالاپاگو نشان می­دهد خالقی الهی بر اساس قوانین ثابت، این مجموعه را خلق کرده­است (Darwin, 1987, B-98). از آنجا که قوانین طبیعی توسط خالقی الهی خلق شده­اند، پس کامل و بی­نقص هستند، استثنابردار نیستند و منجر به پیدایش اَشکال و انواع در گذشته، حال و آینده می­شوند (Darwin, 1987, D-36). درک اینکه چرا و به خاطر چه چیزی خداوند این قوانین را خلق کرده­است، کار ساده­ای نیست. داروین بیان می­دارد که انقراض تعداد زیادی از پستانداران، بخشی از نظم طبیعی است و این انقراض به معنای نبود قوانین الهی نخواهدبود (Darwin, 1987, D-72). با این توضیح، دیگر جایی برای شانس باقی نمی­ماند و نمی­توان گفت شانس باعث پیدایش پر در کبوترهاست و انواع مختلف کبوتر به سبب شانس پدید آمده­اند (Darwin, 1987, N-100-101).

بنابراین، داروین در آغاز بر اساس باور به خداوند، شانس را از دایره طبیعت خارج می­کند و تلاش می­کند قوانین ضروری طبیعت را که مخلوق خداوند هستند، کشف نماید. اما در ادامه مسیر از اعتقاد به وجود خداوند و اینکه قوانین طبیعت، مخلوق بی­عیب و نقص او باشند، دست می­کشد. با این حال همچنان باور دارد که قوانینی ثابت و کلی در طبیعت وجود دارد (Darwin, 1958, p.87) و تنها فایده کشف قوانین را، پیش­بینی حوادث آینده می­داند (Darwin, 1987, D-67). یکی از این قوانین، قانون انتخاب طبیعی است و داروین بر اساس این قانون، شانس به معنای احتمال را در طبیعت وارد می­کند. بنابراین داروین متدین جایگاهی برای شانس قائل نیست و داروین غیرمتدین جایگاهی برای شانس در نظر می­گیرد. توضیح اینکه قانون انتخاب طبیعی بیان می­دارد موجوداتی که سازگاری بیشتری با محیط دارند، شانس بهتری برای ادامه حیات خواهدداشت و در تنازع برای بقاء پیروز خواهندشد. عبارت «شانس بهتر» در این قانون، به معنای احتمال است و اینکه در پیش­بینی حوادث طبیعی آینده، نمی­توان با قطعیت حکم داد. این به معنای نقص قوانین کلی طبیعی و استنثاپذیر بودن آنها نیست؛ بلکه به سبب جهل انسان و ناتوانی فاهمه بشر در درک کامل قوانین طبیعت است (داروین، 1380، ص180). اگر بشر قادر به درک کامل قوانین طبیعی بود، هیچ استثنائی در قانون انتخاب طبیعی کشف نمی­کرد (Johnson, 2015, pp.9-11).

2-1-3. شانس به عنوان تصادف

شانس به عنوان تصادف، نمونه­ای از شانس به عنوان احتمال است با این تفاوت که شانس به معنای تصادف زمینه را برای پیدایش مسائل جدیدی فراهم می­کند که مورد توجه داروین است. شانس به عنوان تصادف در نظریه داروین، در بررسی علل تفاوت و دگرگونی میان موجود بالغ و فرزند او نمود می­یابد. طبیعت­گرایان عصر داروین معتقد بودند که هر موجود بالغی فرزندی همانند خود را تولید می­کند[21]. اما داروین برخلاف دیگر هم­عصران خود، نظریه­اش را بر این اصل که «موجود بالغ، فرزندی غیرهمانند به خود تولید می­کند»[22]، استوار کرد و مدعی شد که بدون این اصل، تکامل ممکن نیست. داروین علت این تغییر و دگرگونی را در ابتدا به خلقت خداوند نسبت داد و بعد از اینکه از این اعتقاد دست برداشت، این تغییر و دگرگونی را به علل شناخته­شده، قوانین موجود در طبیعت و علل ناشناخته منتسب نمود. این علل ناشناخته، عللی هستند که در حال حاضر نسبت به آنها جهل داریم و ممکن است در آینده آنها را بشناسیم که از آن به شانس تعبیر می­شود (Johnson, 2015, p.54). شانس در اینجا به معنای تصادف است. البته شانس به معنای تصادف، به معنای نبود علت نیست. زیرا داروین در سرتاسر آثار خود بر وجود علت در هر پدیده­ای تأکید دارد. علاوه براین، شانس به معنای تغییر و دگرگونی در هر جهت[23] و در هر درجه­ای[24] نیست (Ghiselin, 1997, p.157)؛ بلکه دارای محدودیت­های متعددی چون محدویت تاریخی، فیزیکی و زیستی است. شانس به معنای تصادف، به این معناست که سازگاری موجودات با محیط از قبل تحقق ندارد و موجودات در زمان آینده و برحسب نیاز، با محیط سازگار می­شوند و تغییر و دگرگونی را می­پذیرند. این تغییر و دگرگونی کاملاً تصادفی است. برخی از این تغییر و دگرگونی­ها برای بقاء و سازگاری با محیط، مطلوب، برخی نامطلوب و برخی هم خنثی هستند. خنثی به این معنا که در بقاء موجود زنده اثری ندارند؛ نه به بقاء کمک می­کنند و نه مانع بقاء هستند.

بنابراین، شانس به معنای تصادف، عبارت است از: «دگرگونی­هایی که در زمان آینده و برحسب نیاز، جهت سازگاری با محیط و در نتیجه حفظ بقاء در موجود زنده پدید می­آید». نقش شانس در طبیعت به این معنا، بزرگ­ترین کشف داروین است (Johnson, 2015, p.14). شانس به این معنا در نظریه تکامل نقش محوری دارد و برخی از موارد کاربرد آن توسط خود داروین بیان شده مانند انتخاب طبیعی اما موارد بسیاری هم وجود دارد که پس از داروین مطرح شده­است. به عنوان مثال داروین با ژن و DNA آشنایی نداشته­است و زیست­شناسی معاصر حول مسأله جهش ژنتیکی می­چرخد و شانس در جهش ژنتیکی نقش اصلی را بازی می­کند.

2-3. شانس و داروین

در این قسمت به بررسی جایگاه شانس در تبیین داروین از نظریه تکامل اشاره می­کنیم.

1-2-3. حمل و نقل شانسی[25]

داروین به توزیع و پراکندگی موجودات در مناطق جغرافیایی مختلف اشاره دارد و معتقد است الگوی این توزیع و پراکندگی قابل پیش­بینی نیست. اینکه چرا پستانداران بر روی قاره­ها و نه در جزیره زندگی می­کنند (Darwin, 1987, B-81)، اینکه موجودات ساکن در یک محیط زیستی با موجودات ساکن در محیط زیستی دیگر متفاوتند (Ibid, B-158)، اینکه در هر محیط زیستی، با موجوداتی مواجهیم که با ساکنین آنجا به لحاظ فیزیولوژیکی ناسازگارند (Ibid, B-115) و مشاهداتی از این دست، تأیید می­کند که حمل و نقل موجودات از یک مکان به مکان دیگر تصوری صحیح است. این حمل و نقل موجودات به طرق مختلفی رخ  می­دهد و در توزیع جغرافیایی موجودات سهیم است. به عنوان نمونه تخم گیاهان از طریق جریان اقیانوس­ها،رودخانه­ها، طوفان، پرندگان و حیوانات خزدار و حتی انسان از سرزمینی به سرزمین دیگر منتقل می­شود (Lyell, 1837, vol.3, pp.134-135; p.140;p.159; vol.2, p.84). این انتقال اینگونه نیست که از قبل طراحی شده­باشد و امری تصادفی است (Lyell, 1837, vol.2, p.76). داروین به این مسأله توجه دارد، زیرا منشأ انواع در نظریه تکامل دارای اهمیت است. او در کتاب خود، نمونه­هایی را می­آورد (Darwin, 1987, B-10, B-81, B-102) و ایده حمل و نقل شانسی را می­پذیرد و در پاسخ به علت و ابزار انتقال گیاهان و حیوانات از مکانی به مکان دیگر، جواب «نمی­دانم» را برمی­گزیند (Ibid, B-194). این جواب نشان­دهنده جهل ما نسبت به علت و ابزار حقیقی است. یعنی ممکن است در آینده به علت و یا قانون این انتقال دست یابیم. واژه «شانس» زمانی به کار می­رود که نسبت به علت یا قانون جهل داریم (Johnson, 2015, p.35).

2-2-3. علل و قوانین دگرگونی و تغییر

داروین در پنج فصل اول کتاب منشأ انواع به بررسی علل و قوانین تغییر و دگرگونی می­پردازد(Darwin, 1959, ch.1-5). این­که موجودات زنده چرا، چگونه و چه زمانی تغییر و دگرگونی را می­پذیرند، داروین را به بررسی علل و قوانین تغییر می­کشاند. تغییر عنصر اصلی تکامل است و موجودات طبیعی این تغییر را می­پذیرند. این تغییرات توسط طبیعت و انتخاب طبیعی در موجودات پدید می­آید و جهت و شدت تکامل را معین می­سازد. داروین معتقد است فرآیندهای طبیعی دارای علت هستند و براساس قوانین پدید می­آیند. در اینجا به بررسی علل و قوانین تغییر می­پردازیم.

علل تغییر و دگرگونی گاهی علل شناخته­شده و گاهی علل ناشناخته هستند؛ و گاهی در بررسی تغییر و دگرگونی با قوانینی مواجه هستیم که علت نیستند اما با علت همراهی می­کنند.

1-2-2-3. علل شناخته­شده

علل شناخته­شده دو قسم است؛ یا علل ارگانیک و یا علل فیزیکی. علل ارگانیک هم به دو قسم مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می­شود. توضیح اینکه مراد از علل ارگانیک، عللی است که بر ساختار ارگانیک موجودات اثرگذار است. تنها علتی که بر ساختار ارگانیک موجودات تأثیر دارد، محیط زیست است. مانند آب و هوای سردتر که علت موهای بلندتر است. داروین معتقد است شرایط فیزیکی بیرونی، علت مستقیم تغییر و دگرگونی است. گاهی شرایط فیزیکی بیرونی، تأثیر غیرمستقیم بر تغییر در ساختار ارگانیک موجودات دارد. تأثیر غیرمستقیم به این شکل که بر سیستم تولید مثل والدین اثر می­گذارد و این  باعث پیدایی تغییرات در فرزندان و ایجاد فرزندان اصلاح­شده و تکامل­یافته می­شود (Ibid, p.276: V.8).

نوع دیگر علل شناخته­شده، علل فیزیکی یا علل مکانیکی است. این علل در یک بخش یا یک اندام از موجود زنده تغییری ایجاد می­کنند و این تغییر باعث ایجاد تغییر دیگری در بخشی دیگر از آن موجود می­شود. مثلاً به خاطر جذب مواد غذایی توسط یک بخش، بخش یا اندام دیگر بزرگ­تر می­شود (Ibid, p.318: V.291-293).  

2-2-2-3. قوانین

برخی قوانین مربوط به تغییر و دگرگونی، علت نیستند بلکه فقط با علت همراهی می­کنند. این قوانین برای داروین بسیار اهمیت دارند و بسیاری از آنها از دایره فهم و شناخت ما خارجند. در اینجا علتی برای تغییر و دگرگونی بیان نشده­است بلکه به شرایطی اشاره دارد که تحت تأثیر آن شرایط، تغییر رخ می­دهد. علت همان شرایط ضروری و کافی برای پدید آمدن یک پدیده است؛ اما قانون ضرورتاً این تأثیر را ندارد.

3-2-2-3. علل ناشناخته

شانس در داروین به علل ناشناخته اشاره دارد؛ به علاوه، عملکرد غیرمستقیم شرایط فیزیکی بر موجودات زنده نیز نوعی علت ناشناخته است. به عبارت دیگر، می­توان از عملکرد غیرمستقیم شرایط فیزیکی آگاهی داشت اما از چگونگی و چرایی آن بی­اطلاع بود. با این توضیح، می­توان گفت که تغییرات و دگرگونی­ها غیرقابل پیش­بینی هستند و نمی­توان حدس زد که در نسل جدید چه تغییراتی ایجاد شده­است. علل ناشناخته و شرایط فیزیکی که تأثیر غیرمستقیم بر سیستم تولید مثل دارند، به شکل رازآلودی عمل می­کنند و این باعث می­شود بگوییم تغییرات بوسیله شانس پدید آمده­اند (Johnson, 2015, pp.65-67).

3-2-3. انتخاب طبیعی

در بررسی علل و قوانین تغییر و دگرگونی، داروین، انتخاب طبیعی را یکی از علل تغییر و بلکه مهمترین علت می­داند. انتخاب طبیعی نقش مهمی در اصلاح و دگرگونی انواع دارد. هنگامی که تغییر توسط طبیعت ایجاد می­شود، این انتخاب طبیعی است که تصمیم می­گیرد چه تغییری رخ دهد تا موجود زنده در نزاع خود برای بقاء پیروز شود و کدام موجود در این نزاع به نابودی برسد. در کتاب منشأ انواع، پس از بررسی علل تغییر و دگرگونی، انتخاب طبیعی را به عنوان یکی از علل تغییر بلکه مهم­ترین علت می­داند (Darwin, Origin, 119: I.311). اما اگر داروین را دقیق­تر بخوانیم، درمی­یابیم که او هرگز انتخاب طبیعی را به عنوان علت دگرگونی نمی­داند، بلکه معتقد است انتخاب طبیعی منجر به تغییرات ارگانیک می­شود و به این تغییرات کمک می­کند. انتخاب طبیعی می­تواند تغییرات و دگرگونی­هایی را که از طریق علل دیگر حاصل شده، کنار هم جمع کند و به اثرگذاری آن کمک نماید (Johnson, 2015, pp.59-60).

  1. نتیجه­گیری

با بررسی نظر ارسطو و داروین می­توان به این نتایج رسید که:

  1. هر دو اصل علیت را می­پذیرند و معتقدند هیچ پدیده­ای در عالم بدون علت رخ نمی­دهد.
  2. اصل هدفمندی و غایت مدار بودن عالم، اصل دیگری است که هر دو بر آن اتفاق نظر دارند.
  3. از نظر هر دو، شانس نوعی علت است که در فرآیند تکامل نقش اساسی دارد. از نظر ارسطو علت بودن شانس، علیت ذاتی و ضروری نیست بلکه علیت عرضی است. به این معنا که میان علت و معلول رابطه ضروری وجود ندارد و علت عرضی سبب پیدایش امور غیرمعمول در عالم طبیعت می­شود. اما داروین می­گوید هر جا علیتی در کار بود که ما به علل حقیقی علم نداشتیم و یا با نتایج غیرمنتظره مواجه شدیم، از آن تعبیر به شانس و علیت تصادفی می­کنیم. در اینجا کاربرد شانس به جهل ما اشاره دارد. بنابراین، به نظر می­رسد علیت عرضی در نظر او بی­معنا باشد و در عباراتش هم چنین چیزی نیست.
  4. انتخاب طبیعی به عنوان یک قانون موجود در طبیعت، مورد پذیرش ارسطو و داروین است. انتخاب طبیعی می­تواند از میان تغییرات و دگرگونی­هایی که از طریق علل دیگر حاصل شده، تغییراتی را که برای اصلاح و تکامل موجود زنده ضروری است، انتخاب کند. از جمله تغییرات و دگرگونی­ها، رانش­ها و جهش­های ژنتیکی است که به وسیله تصادف و شانس رخ می­دهند. داروین انتخاب طبیعی را در حکم معماری می­داند که با انتخاب تغییرات و دگرگونی­ها، به سازگاری موجود زنده با محیط و پیروزی وی در تنازع برای بقاء کمک کند و منجر به تکامل می­شود.
  5. هر دو شانس را به معنای جهل و غفلت بشر می­دانند و معتقدند فاهمه انسانی، ناتوان از درک قوانین طبیعت و گرفتار جهل و غفلت است. لذا شانس را برای اشاره به علل ناشناخته­ای که به شکل رازآلودی عمل می­کنند و ممکن است در آینده شناخته شوند، به کار می­برند. تبیین داروین از شانس به عنوان احتمال و در نظر گرفتن جهل آدمی در این معنا با تبیین ارسطو از شانس تطبیق دارد. می­توان گفت بحث از شانس و اتفاق دو بُعد هستی­شناسانه و معرفت­شناسانه دارد. بعد معرفت­شناسانه شانس به این معناست که آیا ما به عنوان عامل معرفت قادر هستیم شانس را در عالم طبیعت تشخیص دهیم یا خیر. حقیقت این است که نسبت به حوادث شانسی، معرفت یقینی وجود ندارد و به طور پیشینی، متعلَق معرفت انسانی قرار نمی­گیرند. علل شانسی و تصادفی هم بیانگر جهل انسان نسبت به علل حقیقی است و جهل مقوله­ای مربوط به حیطه معرفت­شناسی است. باید متذکر شد که داروین معنای دیگری از شانس ارائه می­دهد که نوآوری خود اوست و آن عبارت از این است که سازگاری موجودات با محیط امری است که مربوط به زمان و شرایط آینده است و این سازگاری در زمان آینده به شکل شانسی رخ خواهدداد. به این معنا که گاهی علت حادثه­ای را می­شناسیم اما نمی­دانیم که آن علت، چرا و چگونه سبب پیدایش تغییر و دگرگونی است. این به معنای آن است که حوادث و تغییرات آینده قطعیت ندارند و برحسب نیاز و به منظور سازگاری با محیط و تداوم بقاء پدید می­آیند و قابل پیش­بینی و پیش­گویی نیستند. داروین شانس را در اینجا به معنای تصادف در نظر می­گیرد و معتقد است این معنا نیز در واقع همان شانس به معنای احتمال است. به نظر می­رسد این معنای از شانس نیز مورد توجه ارسطو بوده­، هرچند چنین تفکیکی را مطرح نکرده­است.
  6. در بحث تکامل و تنازع بقاء، داروین شانس را به معنای «Accident» به کار می­برد اما ارسطو شانس را در معنای خودانگیزش و خود به خودی به کار می­برد و آن را معادل «Spontaneous» قرار می­دهد.

 

*ph.d Student of Comparative Philosophy, University of Qom. Iran. E-mail:   f.meshki.95@gmail.com 

** Associate Professor of Department of Comparative Philosophy, University of Qom, Iran.E-mail: f.ramin@qom.ac.ir

* (نویسنده مسئول) دانشجوی دکتری  فلسفه تطبیقی. دانشگاه قم، قم، ایران. رایانامه: f.meshki.95@gmail.com 

**دانشیار گروه فلسفه تطبیقی، دانشگاه قم، قم، ایران. رایانامه: f.ramin@qom.ac.ir

تاریخ دریافت: 8/7/99                                        تاریخ پذیرش: 1/11/99

[1]. Usual and unusual occurrences.

[2]. Chance (to automaton).

[3]. Luck, fortune (tuche).

[4]. Spontaneous, automatic.

[5]. Chance.

[6]. Absolute and hypothetical necessity.

[7]. Soul.

[8]. Monsters.

[9]. Spontaneous generation.

[10]. Natural selection.

[11]. Variation.

[12]. Heritability.

[13]. Competition for Survival.

[14]. Probability or likelihood.

[15]. Randomness.

[16]. Intelligent Designer.

[17]. Creative Force.

[18]. Adaptedness.

[19]. Agency.

[20]. Natural laws.

[21]. Like produces like.

[22]. Like produces unlike.

[23]. Direction.

[24]. Degree.

[25]. Chance Transport.

  • -Allen, J. (2015). Aristotle on Chance as an Accidental Cause. In M. Leunissen (ed.), Aristotle's Physics. A Critical Guide, Cambridge University Press. PP.66-87.
  • -Ayala, Francisco J. (1970). Teleological Explanation in Evolutionary Biology, in philosophy of Science. 37:1-15.
  • -Aristotle (1984). The Complete Works of Aristotle. Edited by Jonathan Barnes, Princeton: Princeton University Press.
  • -Beatty, John. (1984). Chance and Natural Selection. Philosophy of Science. 51(2): 183-211.
  • -Darwin, Charles. (1958). Autobiography. London: Collins.
  • -_____________. (1987). Charles Darwin's Notebooks 1836-1844. Edited by P. Barrett, Sandra Herbert, David Kohn, and Sidney Smith. Cambridge University Press.
  • -_____________. (1959). the origin of Species. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
  • -_____________. (1868). the Variation of Animals and Plants under Domestication. London
  • -Dennett, Daniel. (1995). Darwin's Dangerous Idea: Evolution and the Meaning of Life. New York: Simon and Schuster.
  • -Dudley, John. (2018). Aristotle's Views on Chance and Their Contemporary Relevance. The Peripatetic Tradition. Vol.12. pp.7-27.
  • -Dudley, John. (2012). Aristotle’s Concept of Chance, Accidents, Cause, Necessity, and Determinism. State University of New York Press, Albany.
  • -Ghiselin, Michael. (1997). Metaphysics and the Origin of Species. State University of New York Press.
  • -Gigerenzer, G. (1989). The Empire of Chance: How Probability Changed Science and Everyday Life, Ideas in Context. Cambridge: Cambridge University Press.
  • -Gregory, Andrew. (2007). Ancient Greek Cosmogony. London.
  • -Guthrie, W.K.C. (1981). A History of Greek Philosophy. Cambridge.
  • -Heinaman, (1985). Aristotle on accidents. Journal of the History of Philosophy. 23 (3):311-324.
  • Hodge, M.J.S. (1977). The Structure and Strategy of Darwin's Long Argument. British Journal of the History of Science. No.10 (3): 237-245.
  • Johnson, Curtis. (2015). Darwin's Dice, the Idea of Chance in the Thought of Charles Darwin. Oxford University Press.
  • -Lyell, Charles. (1837). Principle of Geology. London: Murray. 5th
  • -Naddaf, Gerard. (2003). Anthropology and Politogony in Anaximander of Miletus, pp. 7-69, in Couprie, Dirk L., Hahn, Robert, Naddaf, Gerard, Anaximander in Context, New Studies in the Origins of Greek Philosophy. Albany (NY).
  • Pence, Charles H. (2014). The early history of chance in evolution. Studies in History and Philosophy of Science. USA. Vol.50. pp.48-58.
  • -Sorabji, Richard. (1980). Necessity, Cause and Blame, Perspectives on Aristotle’s Theory. New York.