چه باشد آنچه خوانندش «فلسفه اسلامی»

Document Type : Original Article

Abstract

بسیاری از شرق‌شناسان با طرح دلایل چون فرومایگی نژاد سامی عرب‌زبانان و ناتوانی آنان از فلسفه‌ورزی، و منع قرآن از آزاداندیشی بر این باورند که آنچه در نزد مسلمانان فلسفه نامیده می‌شود، چیزی بیش از ترجمه و شرح فلسفه یونان به‌ویژه ارسطو نیست. نویسندگان عرب‌زبان نیز برخی از همین دیدگاه پیروی کرده‌اند. از سوی دیگر، به‌اعتقاد بسیاری از این دو دسته، فلسفه عربی شامل علم کلام و تصوف، بلکه حتی اصول فقه نیز می‌باشد.
این مقاله نشان می‌دهد که هر چند آشنایی با فلسفه یونان نقطه‌آغاز جریان فلسفه در فرهنگ اسلامی است، فلسفه‌ورزی مسلمانان در حد ترجمه و شرح فلسفه یونان متوقف نشده، بسیار از آن فراتر رفته است. فلسفه به‌مثابه «هستی‌شناسی عقلی نظام‌مند» دانشی مستقل از سایر علوم اسلامی است که از کندی/فارابی آغاز شده و تا به امروز به‌ویژه در فرهنگ شیعی تداوم یافته است. سومین محور اصلی این مقاله، تحلیل سیر تکاملی اندیشه فلسفی در سایه آموزه‌های اسلامی است. دین اسلام با تشویق به عقل‌ورزی و نیز طرح مسائل فلسفی بستری بسیار مناسب برای تکامل فلسفه فراهم آورده است. اندیشه‌های فیلسوفان از جهات گوناگونی چون جهت‌دهی، طرح مسئله، پیشنهاد برهان و تصحیح اشتباهات از آموزه‌های دینی کمک گرفته‌اند، در نتیجه فلسفه اسلامی در طول حیات خود روزبه‌روز بالندتر شده، و اکنون به یک نظام فکری توان‌مند تبدیل گشته است.

Keywords

Main Subjects


الف) فارسی و عربی
-         قرآن کریم
-         نهجالبلاغة، ضبط نصّه و ابتکر فهارسه العلمیة: الدکتور صبحی الصالح، القاهرة: دارالکتاب المصری، بیروت: دارالکتاب اللبنانی، الرابعة، 1425ق.
-         إبن­سینا، الإشارات و التنبیهات (در شرح الإشارات و التنبیهات)، الأولی، نشر البلاغة، قم، 1375ش.
-         ـــــــ ، الشفاء (الإلهیات)، راجعه و قدم له الدکتور إبراهیم مدکور، تحقیق: الأب قنواتی، سعید زاید، الأولی، ذوی­القربی، قم، 1428ق.
-     ـــــــ ، المبدأ و المعاد، به‌اهتمام: عبدالله نورانی، انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل با همکاری دانشگاه تهران، اول، تهران، 1363ش.
-         بدوی، عبدالرحمن، التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة: دراسات لکبار المستشرقین، مکتبة النهضة المصریة، [القاهرة:]، 1940م.
-         حسینی طهرانی، سید محمدحسین، توحید علمی و عینی در مکاتیب حکمی و عرفانی، انتشارات علامه طباطبائی، دوم، مشهد، 1417ق.
-         سامی النشار، علی، نشأة الفکر الفلسفی فی الإسلام، الطبعة التاسعة، دارالمعارف، القاهرة.
-     سهروردی، شهاب­الدین یحیی، حکمة الإشراق (در مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج2، ص1-260)، تصحیح و مقدمه: هنری کربن، سوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1380ش.
-     ـــــــــــــــــــــــــــ ، کتاب المشارع و المطارحات (در مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج1، ص193-506)، تصحیح و مقدمه: هنری کربن، سوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1380ش.
-         الشیرازی، صدرالدین محمد، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، الرابعۀ، دارإحیاء التراث العربی، بیروت، 1410ق، ج1-9.
-         ــــــــــــــــــــــــــــ ، مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح: محمد خواجوی، اول،  مؤسسه تحقیقات فرهنگى، تهران، 1363ش.
-     ــــــــــــــــــــــــــــ ، المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة، تصحیح، تحقیق و مقدمه: سید محمد خامنه­ای، اول، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1387ش.
-         ــــــــــــــــــــــــــــ ، رسالۀ فی الحدوث (حدوث العالم)، تصحیح و تعلیق: دکتر سید حسین موسویان، اول، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1378ش.
-         ــــــــــــــــــــــــــــ ، شرح الهدایة الأثیریة، چاپ سنگی، بی­تا، بی­جا.
-     الصدوق، التوحید، صحّحه و علّق علیه: السید هاشم الحسین الطهرانی، الثامنة، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرّفة، قم، 1423ق.
-     عبدالرزاق، مصطفی، تمهید لتاریخ الفلسفة الإسلامیة، تقدیم: محمد حلمی عبدالوهاب، القاهرة: دارالکتاب المص ری، دارالکتاب اللبنانی، بیروت: 2011.
-         عبودیت، عبدالرسول، «آیا فلسفه اسلامی داریم؟»، معرفت فلسفی، پاییز و زمستان 1382ش، ش1و2، ص27-42.
-         العلامة الطباطبائی، السید محمدحسین، الرسائل التوحیدیة، الثالة، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1425ق.
-         ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، المیزان فی تفسیر القرآن، العشرون، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرّفة، قم، 1430ق.
-     ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، شیعه (مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن)، به‌کوشش: سیدهادی خسروشاهى، چهارم، مؤسسه بوستان کتاب، قم، 1391ش‏.
-     ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، علی(ع) و فلسفه الهی، ترجمه: سید ابراهیم سید علوی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374ش.
-         ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، نهایة الحکمة، الثانی عشر، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعةالمدرسین بقم المشرفة، قم، 1416ق.
-     الفارابی، أبونصر محمد بن‌طرخان، فصوص الحکمة و شرحه للسید إسماعیل الحسینی الشنب غازانی مع حواشی المیرمحمدباقر الداماد، تحقیق: علی اوجبی، اول، انتشارات حکمت، تهران، 1389ش.
-     فلاطوری، عبدالجواد، دگرگونی بنیادین فلسفه یونان در برخورد با شیوه اندیشه اسلامی، اول، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با همکاری انتشارات امیرکبیر، تهران، 1394ش.
-         الکلینی، أبوجعفر محمد بن‌یعقوب، الأصول من الکافی، علی أکبر الغفاری، الرابعة، دارصعب و دارالتعارف، بیروت، 1401ق.
-         الکندی، فی الفلسفۀ الأولی (در رسائل الکندی الفلسفیۀ)، حقّقها و أخرجها: محمد عبدالهادی أبوریدة، الثانیة، دارالفکر العربی، مصر، بی‌تا.
-      الکندی، فى الفاعل الحق الأول التام و الفاعل الناقص الذى هو بالمجاز (در رسائل الکندی الفلسفیة)، حقّقها و أخرجها: محمد عبدالهادی أبوریدة، الثانیة، دارالفکر العربی، مصر، بی‌تا.
-         المجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعۀ لدرر أخبار الأئمۀ الأطهار، الثانیۀ، مؤسسۀ الوفاء، بیروت، 1403ق.
-         مدکور، إبراهیم، فی الفلسفة الإسلامیة منهج وتطبیقه، الطبعة الثالثة، دار المعارف بمصر، القاهرة، 2000م.
-         مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج1 (علل گرایش به مادیگری)، ششم، انتشارات صدرا، تهران، 1374ش.
-         ــــــــــــــ ، مجموعه آثار، ج5 (شرح مختصر منظومه)، دوم، انتشارات صدرا، تهران،1373ش.
-         ـــــــــــــــ ، مجموعه آثار، ج6 (اصول فلسفه و روش رئالیسم)، دوم، انتشارات صدرا، تهران، 1373ش.
-         ـــــــــــــــ ، مجموعه آثار، ج9 (شرح مبسوط منظومه (1))، انتشارات صدرا، اول، تهران،  1374ش.
-         ـــــــــــــــ ، مجموعه آثار، ج10 (شرح مبسوط منظومه (2))، اول، انتشارات صدرا، تهران، 1374ش.
-         ـــــــــــــــ ، مجموعه آثار، ج11 (درس‌های اسفار، مبحث حرکت)، سوم، انتشارات صدرا، تهران، 1386ش.
-         ـــــــــــــــ ، مجموعه آثار، ج13 (مقالات فلسفی)، اول، انتشارات صدرا، تهران،  1373ش.
-         وات، مونتگمری، فلسفه و کلام اسلامی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1370ش.
 
ب)منابع انگلیسی و فرانسه
-         Dugat, Gustave, Histoire Des Philosophes Et Des Théologiens Musulmans (De 632 a 1258 De J C), Paris: Maissonneuve Et Cie Librares - Editeurs, 1878.
-         Gauthier, Léon, Introduction À l'Étude de la Philosophie Musulmane l'Esprit Sémitique Et l'Esprit Aryen; la Philosophie Grecque Et la Religion de L'Islam, Paris: Editions Ernest Leroux, 1923.
-         Munk, Salomon, Mélanges de philosophie Juive et Arabe, Paris: A. Franck, 1859.
-         Renan, Ernest, Averroès et l'Averroïsme Essai Historique, Paris: Calmann Lévy, 1882.
-         Schmoelders, August, Essai sur les écoles philosophiques chez les Arabes et notamment sur la doctrine d'Algazzali, Paris: Firmin Didot freres, 1842.
-         Shamsuddin, Salahuddin Mohd., “Positions of Orientlists toward the Authenticity of Arab-Islamic Sciences and Philosophy”, British Journal of Humanities and Social Sciences, 56, June 2012, Vol. 6 (1), p. 51-66.
-         Tennemann, Wilhelm Gottlieb, A Manual of the History of Philosophy, trans: Arthur Johnson & John Reynell Morell, London: Harrison & Son, 1852.
-         ـــــــــــــــــــــــــــــــ  , Manuel de l'histoire de la philosophie, Victor Cousin (trns.), Paris: Pichon et Didier, 1829.