عوامل مؤثر بر ارتباط و نشانه‌شناسی در معماری - مطالعه موردی مسجد کبود تبریز

چکیده

نشانه‌شناسی دانشی با هدف چگونگی معنایابی نشانه­ای است و خود نمود عینی از مفهوم یا پدیده­ای غایب جهت برقراری ارتباط با مخاطب است. رومن یاکوبسن و امبرتو اکو نشانه‌شناسی را برآمده از زبان می‌دانستند؛ یاکوبسن نشانه‌شناسی را فرایند معنی­دار شدن بر اساس متن و  اکو نشانه‌شناسی معماری را پدیده­ای فرهنگی و ابزاری برای برقراری ارتباط معرفی کرده‌اند؛ شهرها در جوامع اسلامی نشانه‌هایی دارند و مسجد شاخص‌ترین نمود معماری در شهرهاست. هدف این پژوهش تحلیل عناصری در  معماری مساجد (مطالعة موردی: مسجد کبود تبریز) است که درگذر زمان تبدیل به نشانة ارتباطی در شهرها شده‌اند تا به این سؤال پاسخ داده شود: عناصر کالبدی معماری با چه مؤلفه‌هایی ابزار برقراری ارتباط معنایی شده‌اند؟ نتایج تحقیق نشان می‌دهد با تعمیم نظریّة یاکوبسن، عوامل مؤثّر بر ارتباط شامل زمینة فرهنگی و اجتماعی، کارکرد نمادین، رمزگان‌های معماری و کاربرد صریح، ابزار برقراری ارتباط و رمزگان‌های فرامعماری می‌باشند.

کلیدواژه‌ها: نشانه­شناسی و معماری، نشانه­شناسی و ارتباط، نشانه­شناسی مسجد، مسجد کبود، تبریز.

مقدّمه

نشانه­شناسی در معماری به‌ صورت ناملموس و البته منسجم، به‌ عنوان ابزار ارتباط بین معماری و محیط تلقّی می­شود. نقش نشانه­شناسی در تبیین نحوة کارکرد عناصر معماری و شکل­دهی رویکرد طرّاحی مکان معماری امری ثابت ‌شده است و همچنین به‌کارگیری آن در تسهیل برقراری ارتباط مؤثّر با مخاطب به نتایج ارزشمندی همچون توجّه به زمینة فرهنگی و اجتماعی و در نظر گرفتن ابعاد مختلف نشانه­سازی منجر خواهد شد. رسیدن به تعریف نشانه­شناسی معماری و در نظر گرفتن نشانه­های مساجد سنّتی، جهت به‌کارگیری آنها در طرّاحی مساجد معاصر، مناسب­ترین راهکار در استفاده از علم نشانه­شناسی جهت برقراری ارتباط است.

مؤلّفه‌های ارتباطی یاکوبسن نسبت به سایر دسته‌بندی‌ها، چارچوب مشخّص و تعریف‌شده‌ای از عناصر تشکیل دهندة ارتباط دارد؛ به همین دلیل به نظر می‌رسد قابلیّت ‌تعمیم در معماری را نیز داشته ­باشد. این الگو «با توجّه به مرزبندی و تفکیک دقیقی که او میان اجزای تشکیل‌دهندة یک ارتباط کلامی و نقش­های هرکدام از این اجزاء قائل شده است، در بررسی و تحلیل هر متن- و در کل هر نوع ارتباط زبانی- کارایی خواهد داشت» (صراحتی جویباری و محسنی، 1395: 98). از نقاط قوّت نظریّة یاکوبسن می­توان به در نظر گرفتن عنصر «گیرنده»، با توجّه به نقش مخاطب در خوانش متن اشاره کرد. تا پیش از نظریه ارتباط یاکوبسن و نظریّة «مرگ مؤلّف» بارت، متن  و معنا در سایة مؤلّف قرار داشت. امبرتو اکو معتقد است نشانه­شناسان تمام پدیده‌های فرهنگی را به‌مثابة نظام‌های نشانه‌ای مورد مطالعه قرار می‌دهند. پس با این فرض، تمام پدیده‌های فرهنگی نظام‌های نشانه‌ای هستند یا فرهنگ را می‌توان ابزار برقراری ارتباط تلقّی کرد. «ماهیّت عناصر معماری عملکرد است. «ارتباط» و «عملکرد» به یکدیگر مرتبط بوده و یکی از راه­های تجزیه‌ وتحلیل معماری از دیدگاه نشانه­ای بررسی عملکردهای آن از طریق ارتباط می­باشد» (اکو، 1396: 249). دیدگاه اکو در مورد نشانه­شناسی معماری از بعد توجه وی به روش بررسی عناصر معماری حائز اهمیت است. وی معماری را ارتباطی می­داند که کارکردهای ضروری عناصر معماری را آشکار می‌سازد. شهر در جوامع مسلمان نشانه‌های شاخص کالبدی دارد. شاخص‌ترین آنها که ویژگی شاخصه شهر محسوب می‌گردد مسجد است. اساس شکل‌گیری مسجد متناسب با سنت و فرهنگ و روابط اجتماعی جامعه است. مسجد کانون عبادتی، اجتماعی، فرهنگیِ فرهنگ دیرپای است که هرگز نمی‌تواند از ساختار اجتماعی و شهری آن جدا شود» (بهزادفر، 1376: 11). در معماری مساجد، ارتباط مسجد با مخاطبان و همچنین نحوّ تجلّی مفاهیم در آن حائز اهمیت است به‌طوری‌که یک انسان مسلمان بتواند عناصر معماری مساجد را در ارتباط با معنا و مفاهیم موجود در آن ببیند.

مبانی نظری

نشانه­شناسی یکی از روش­های تحلیل متن است که در جستجوی معناهای پنهان و ضمنی است و همچنین نحوة معنا یافتن متون در آن مورد توجّه است. مطالعات نشانه­شناختی بر اصولی متمرکز است که بر گفتمان­های پیرامون متون حاکم هستند، یکی از این اصول ارتباط است که به عوامل نشانه­شناختی در شکل­دهی معنا و برقراری ارتباط با آنها تأکید می­کند. در این تحقیق جهت تعریف مفاهیم نشانه­شناسی ابتدا دیدگاه صاحب‌نظران این حوزه نظیر سوسور و پیرس مدنظر قرارگرفته و سپس با اتکا به نظریّة ارتباط کلامی یاکوبسن و فرضیّة قابل‌تعمیم بودن نظریّة وی در انواع ارتباط، شش عامل ارتباط، با توجّه به دیدگاه اکو در معماری بررسی می‌گردد. مسجد جهانشاه به‌عنوان نمونة موردی تنها اثر باقی‌مانده از مجموعة مظفّریه از دوره ترکمانان است که به نام مسجد کبود تبریز در بین مردم شناخته می‌شود؛ سؤال پژوهش این است: عناصر کالبدی معماری با چه مؤلّفه‌هایی ابزار برقراری ارتباط معنایی شده‌اند؟ و در کالبد مسجد کبود، عناصر معماری به‌عنوان نشانه­های شهری چگونه با مخاطب ارتباط برقرار می­کرد؟ جهت نیل به این هدف با توجّه به مؤلّفه­های تعمیم داده‌شده در معماری، عناصر معماری مسجد کبود مورد تجزیه‌ وتحلیل قرار گرفته است.

با توجّه به زمان ظهور علم نشانه‌شناسی، معماری در این حوزه به‌صورت محدود مورد مطالعه قرارگرفته است. از پیشگامان این حوزه می‌توان به پیتر کویمل^[1] اشاره کرد و همچنین در طول دهه 1970 نیز تحقیقی در مورد نشانه­شناسی طرّاحی معماری توسط منار هماد^[2] و «گروه 107»^[3] در پاریس ارائه شد (Tasheva,  2012). این دو تحقیق بیشتر جنبه­های بصری و گرافیکی معماری را مورد مطالعه قرار داده­اند.

برخی دیگر از نظریّه‌پردازان «معنا» را در اولویّت تحقیق خود قرار دادند که می‌توان به دونالد پریزیوی^[4]  اشاره کرد؛ وی استدلال کرد که معماری نوعی فعل ‌و انفعالات بصری، در مقابل معانی زبان‌شناختی است. همچنین یکی دیگر از مشهورترین تمایلات معنایی در معماری، مجموعه­ای از مقالات با عنوان «معنی و معماری»^[5] است که توسط چارلز جنکس^[6] و جورج بیرد^[7] ویرایش شده و در سال 1969 منتشرشده است. این مقاله در حال حاضر به‌عنوان «زبان پست‌مدرنیسم در معماری»^[8] شناخته می­شود (Hale,  2000).

با پیدایش مکتب پاریس و تعریف آلگیرداس جولین گریماس^[9] از نشانه‌شناسی، معماری به‌عنوان یک نتیجه از فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی تلقّی شد (Juodinytė-Kuznetsova,  2011). در سال 1997 مقالة «کارکرد و نشانه: نشانه‌شناسی معماری» امبرتو اکو که قبلاً در قالب سخنرانی ارائه شده بود در کتاب «بازاندیشی معماری: مجموعة مقالات» به کوشش نیل لینچ منتشر شد. اکو در این مقاله به معماری از بعد فرهنگی و ابزار ارتباطی نگاه کرده است، این مقاله از جهت اینکه مهم‌ترین الگوی روش‌شناختی در حوزة روش‌شناختی معماری است حائز اهمیت است. در این کتاب مقاله‌ای از رولان بارت به نام «نشانه‌شناسی و فضای شهری» نیز آورده شده است.

مطالعات اندکی با استفادة صریح از نشانه‌شناسی، در هنر و معماری اسلامی صورت گرفته است. «نمادگرایی اسلامی»^[10] رودی پارت^[11] در سال 1958، بین دو نوع نماد که او به‌عنوان نمادهای اوّلیه و ثانویه توصیف می‌کرد، تمایز قائل می‌شود. یکی دیگر از مطالعات مهم، «مطالعة اسلام به‌عنوان یک سیستم نماد و نشانه»^[12] در سال 1974، توسط ژاک واردنبرگ^[13] است. اولگ گرابار^[14] در دو مطالعة خود یعنی «تزئینات در هنر اسلامی» ^[15]در سال 1977 و «نمادها و نشانه‌ها در معماری اسلامی» ^[16]در سال 1983، نماد را از نشانه متمایز می‌سازد (Grabar,  1983). نماد و نشانه و تفاوت این دو مفاهیمی هستند که بمانیان و همکاران (1392) نیز به آن اشاره کرده و در نوشته­شان به‌صورت کلّی به توضیح و کاربرد نشانه و نماد در معماری و تفاوت نشانه­پردازی در دو دورة صفوی و معاصر ایران پرداخته‌اند.

1. نشانه­شناسی

یکی از عام­ترین تعریف­ها از امبرتو اکو است (Eco, 1979: 7) که می­گوید: نشانه­شناسی با هر چیزی که بتواند یک نشانه قلمداد شود سر وکار دارد. نشانه­شناسی از طریق مطالعه و تئوریزه کردن نشانه­ها و روند شکل­گیری آنها در پی مطالعه معنی است (نرسیسیانس، 1391: 17). روش نشانه‌شناسی همچنین برای  درک چگونگی ارتباطات انسانی استفاده می‌شود.

نشانه‌شناسی به‌عنوان یک تئوری مستقل در آغاز قرن بیستم در نوشته­های «چارلز سندرز پیرس»^[17] و «فردینان دو سوسور»^[18] مطرح شد. سوسور الگویی دو وجهی یا دوقسمتی از نشانه ارائه می­کند. از دیدگاه او نشانه تشکیل‌شده است از: دال و مدلول (همان: 33)؛ نشانه زبانی محسوس است و اگر بر آن می­شویم که آن را مادّی بنامیم، تنها به همین معنی و برای تقابل با وجه دیگر تداعی، یعنی مفهوم است که معمولاً مجرّدتر می­نماید. سوسور تأکید کرده است که صدا و اندیشه (یا دال و مدلول) درست مانند دو روی یک برگ کاغذ از هم جدایی‌ناپذیرند (هلد کرافت، 1391). پیرس، برای نشانه الگوی سه وجهی ارائه می‌دهد که شامل بازنمون، تفسیر و موضوع می‌شود. پیرس می‌گوید: نشانه ... در شکل بازنمون چیزی است که از دید کسی، از جهتی یا ظرفیّتی به‌جای چیز دیگری می‌نشیند. نشانه کسی را خطاب می‌کند، یعنی در ذهن آن شخص نشانه‌ای برابر یا شاید نشانه‌ای بسط یافته‌تر خلق می‌کند. نشانه‌ای که به ‌این ‌ترتیب آفریده می‌شود را من تفسیر نشانة نخست می‌نامم. نشانه به‌جای چیزی می‌نشیند که اصطلاحاً موضوع آن نامیده می‌شود. نشانه نه از همه جهت بلکه در ارجاع به‌نوعی ایده که من گاهی زمینة نشانه نامیده‌ام، به‌جای موضوع می‌نشیند (پیرس، 1381: 52).  همچنین با توجه به جدول 1 پیرس طبقه­بندی جامعی از نشانه ارائه می­دهد که سوسور از پرداختن به آن بازمانده است.

امبرتو اکو پیشگام انتقاد خواننده محور بر این باور است که متن آزاد متنی نیست که در آن، متن به هر معنایی باشد. هر اثر ادبی به خواننده الگو یا ایده‌آلی را پیشنهاد می‌کند که نشان‌دهندة بازه‌هایی متفاوت با ساختار خود متن است. سوسور و پیرس تعاریف خود از نشانه را در نظامی انتزاعی پیش برده­اند درحالی‌که اکو معتقد است با تعریف کردن نشانه در نظام انتزاعی کارکردهای نشانه­شناسی بسیار محدود می­شود. او برای آنکه بتواند تعریفی عملی از نشانه ارائه دهد و با برداشتی که از نشانه‌شناسی دارد (علمی که با کل فرهنگ انسانی سروکار دارد) انطباق داشته باشد، شرحی از ساختار نشانه را در نظریّة رمزگان ارائه و در همان حال نشانه را از الگویی صرفاً زیباشناختی جدا می­کند.

از دیدگاه یاکوبسن هر پیامی از نشانه­ها تشکیل‌شده و بر همین قیاس دانش نشانه­ها که نشانه­شناسی نام‌گرفته، با آن اصول عام که شالودة ساختار همه انواع نشانه­ها را تشکیل می‌دهند و نیز با خصلت به‌کارگیری آنها درون پیام­ها و همچنین با جزئیات نظام­های نشانه‌ای گوناگون و جزئیات پیام­های متفاوتی که انواع گوناگون نشانه‌ها را به کار می‌گیرند، سروکار دارد (Hawkes , 2003). یاکوبسن معتقد به خواننده محور بودن متن است بدین‌صورت که متن به هر معنایی که خواننده برداشت کند معنی می­شود، درحالی‌که اکو معتقد است هر اثر ادبی به خواننده الگو یا ایده‌آلی را پیشنهاد می‌کند که نشان‌دهندة بازه‌هایی متفاوت با ساختار خود متن است.

2. ارتباط

اغلب نظریّه­های ارتباطی بر اساس یک الگوی مبتنی بر «ارسال» قرار دارد که در آن فرستنده پیامی را برای گیرنده می­فرستد که به‌عنوان‌مثال می­توان به الگوی ارتباطی شانون و ویور اشاره کرد. «مهم­ترین ضعف این­گونه الگوها عدم در نظر گرفتن اهمیّت بافت­های اجتماعی و رمزگان است» (چندلر، 1387: 258). نظریّه­پردازانی همچون سوسور از الگوی انتقالی خطی ارتباطات کلامی استفاده کرده­اند، با اینکه این الگو به‌عنوان یک «حلقه گفتار» نامیده شد اما بر این بنیاد قرار داشت که فرایند ادراک توسط شنونده، آینه‌ای از فرایند بیان یک اندیشه توسط گوینده است (Saussure,  1983). «در این الگو فقط اشارة بسیار مختصری به کاربری گوینده از «رمز محیا شده توسط زبان» شده است و البته در آن تلویحاً فرض شده که یک رمز تثبیت شده باید میان هر دو سوی الگو مشترک باشد» (Harris, 1988). در سال 1960 رومن یاکوبسن الگویی از ارتباط گفتاری بینافردی ارائه کرد که از الگوی ارتباطی اصلی فراتر رفت و بر اهمیت رمزگان و بافت­های اجتماعی درگیر صحّه گذاشت (Jakobson, 1960). یاکوبسن ذکر می­کند که اثربخشی یک ارتباط گفتاری، وابسته به استفاده از یک رمز مشترک توسط افراد سهیم در این ارتباط است (چندلر، 1387). وی که یکی از  نظریه­پردازان نشانه‌شناسی ارتباط است، نشانه‌شناسی را علم مطالعة ارتباط اعم از ارتباطات کلامی و غیرکلامی تعریف می‌کند.

3. نظریّة ارتباط کلامی یاکوبسن

یاکوبسن نشانه‌شناسی را دانش نشانه‌ها می­نامد (Hawkes, 2003). کار اساسی یاکوبسن در این زمینه ارائة یک الگوی ارتباطی است که به وجود شش عنصر موضوع، پیام، فرستنده، گیرنده، مجرای ارتباطی و رمزگان قائل است. در این الگو، زبان به‌طور خاص و ارتباط انسانی به‌طور عام می‌تواند به ترتیب، شش نقش ارجاعی، ادبی، عاطفی، ترغیبی، همدلی و فرازبانی پیدا کند. یاکوبسن بر این باور است که هیچ ارتباطی نمی‌تواند تنها به یکی از این نقش‌ها منحصر باشد و معمولاً در هر کنش ارتباطی هر شش نقش وجود دارند، با این تفاوت که یکی یا برخی از آنها اهمیّت و برجستگی بیشتری نسبت به بقیّه دارند (گیرو، 1392).  در نتیجه بسته به اینکه کدام‌یک از این عناصر نقش برجسته‌تری در ارتباط ایفا کنند و ارتباط به کدام‌یک از آنها معطوف شود، یک نقش کلامی برجسته می‌شود.

4. ارتباط در معماری بر اساس نظریه یاکوبسن

نظریّة ارتباط کلامی یاکوبسن که اساساً به زبان می‌پردازد، به هرگونه ارتباط انسانی تعمیم‌پذیر است. از طرفی معتقد است رابطة تجربی اشخاص با اشیای معماری حاکی از آن است که انسان معمولاً معماری را به‌ مثابة ابزار ارتباط درک می‌کند حتّی با در نظر گرفتن کارکرد آن. ازاین‌رو در این قسمت عوامل شش‌گانة ارتباط کلامی یاکوبسن با توجّه به نظریّات اکو در معماری تعمیم داده‌شده است.

1-4. نقش ارجاعی^[19]

یاکوبسن (1960) معتقد است که پیام برای اثربخشی نیاز به یک بافت دارد. این کارکرد روابط میان پیام و موضوعی که پیام به آن ارجاع می‌دهد را مشخّص می­کند (گیرو، 1392: 20)؛ اکو معتقد است «ارجاع» در معماری لزوماً فیزیکی نیست؛^[20] «فرض کنید «در» نمادی است که به اشاره «احتمال دخول» مرتبط است. حال تعریف مرجوع یعنی واقعیّت مادّی که نماد غیرمستقیم به آن اشاره می‌کند بسیار سخت است. تنها راه‌ حل این است که بگوییم «در» به خود اشاره می‌کند و واقعیت خود را مشخص می‌کند یا بگوییم به کارکردی که اجازه می‌دهد اشاره دارد» (اکو، 1396: 253). کارکرد اساسی نقش ارجاعی، جلوگیری از بروز هرگونه درهم­آمیزی نشانه و شیء و ممانعت از درآمیختن پیام و رمزپردازی شده است (گیرو، 1392: 20). به اعتقاد اکو توصیف ما بر نشانه مبتنی است بر معنای رمزگذاری شده که در موقعیّت فرهنگی مشخّصی به یک حامل نشانه نسبت داده‌شده است. در واقع «اشاره به زمینة فرهنگی اجتماعی» از دیدگاه اکو جایگزین «اشاره به موضوع» یاکوبسن می‌شود.

اینکه پیام به چه موضوعی جهت‌گیری می­نماید مبتنی بر قراردادهای فرهنگی و میراث فکری هر گروه و دورة تاریخی است که با جهان‌بینی‌ها و ایدئولوژی‌های هم‌سوی خود تعیین می‌شوند. اکو معتقد است که با گذر از گروه انسانی به گروه دیگر، با توجّه به زمینة فرهنگی اجتماعی و گذر زمان ممکن است نشانه دچار زوال، بازیابی و جایگزینی‌های گوناگونی شود.

2-4.  نقش ادبی^[21]

یاکوبسن این کارکرد را همچون رابطه میان پیام وخودش تعریف می­کند (گیرو، 1392: 22). معنا یا ارزش اوّلیه هر عنصر کارکرد اوّلیه آن است که همان معنای صریح می‌باشد. در حالتی ممکن است کارکرد مهم‌ترین چیزی نباشد که پیام ارائه می­کند. برای مثال وقتی به سر در یک مسجد نگاه می‌کنیم، توجّه به معنای سردر جلب می‌شود که هرچند مبتنی بر کارکرد است اما کارکرد صریح –یعنی سردر به‌منزله ورود- در حاشیه قرارگرفته شده است. کادربندی و عظمت سردر به‌عنوان معنای ضمنی مورد توجّه قرار می‌گیرد. به همین ترتیب می‌توان عناصری کاذب خلق کرد که کارکرد صریحی ندارند و فقط می‌توانند کارکرد زیبایی­شناختی داشته باشند. «پنجره‌ها می‌توانند با شکل، تعداد و نحوة استقرار خود در نمای ساختمان علاوه بر کارکرد به مفهوم خاصی از سکونت و استفاده دلالت کنند. آنها می‌توانند به ایدئولوژی کلّی که معمار را در ساخت بنا هدایت کرده است اشاره ضمنی کنند» (اکو، 1396: 259). نمونة برجسته کارکرد ادبی در آثار هنری دیده می­شود، جایی که مرجع پیام خود پیام است، و این پیام دیگر ابزار ارتباط نیست، بلکه موضوع آن است (گیرو، 1392: 22). در واقع هدف نقش ادبی در زبان تأکید و یا برجسته‌سازی بخشی از موضوع است که در معماری این امر به واسطة کارکرد نمادین عناصر معماری تحقّق می­یابد.

3-4. نقش عاطفی^[22]

یاکوبسن (1960) معتقد است این کارکرد روابط میان پیام و فرستنده را رقم می‌زند؛ عامل نقش عاطفی در زبان فرستنده است. در معماری نمی­توان تنها معمار را به ‌عنوان فرستنده در نظر گرفت، معمار به‌واسطة «رمزگان­های معماری»، اطلاعاتی در مورد رویکرد خود به مخاطب می­دهد. این رمزگان‌های «بسیار پیچیده، وابسته به زمانه و موقّت‌اند» (اکو، 1396: 277). به‌عبارت ‌دیگر بعد از معمار، بنا به‌عنوان فرستنده و از طریق رمزگان­های معماری اطلاعاتی در مورد خود به مخاطب می­دهد. مثلاً فرم عناصری از مسجد موقّت و وابسته به زمان می‌باشد و حاکی از رمزگان آن است. هنگامی که ما- به‌وسیله زبان یا به هر شیوة دلالتی دیگر- ارتباط برقرار می­کنیم، اندیشه­هایی را در باب ماهیّت مرجع پیام بیان می­کنیم  (گیرو، 1392: 20). اکو رمزگان­های معماری را به سه دسته تقسیم می‌کند: دستة نخست را «رمزگان‌های تکنیکی» می‌نامد که شامل عناصر نخستین معماری می‌شوند مانند کف بنا، سازه‌های سیمانی، سازه‌های آهنی، سیم‌کشی و غیر و... دستة دوم «رمزگان‌های نحوی» که عناصر معماری بر اساس منطق خاصّی در رابطة هم‌نشینی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و دلالت معنایی ایجاد می‌کنند، مانند رابطة راهرو با حیاط، یا پله‌ها با پنجره‌ها. دستة سوم «رمزگان‌های معنایی» هستند. در اینجاست که عناصر منفرد معماری در ارتباط با دلالت‌های یک‌به‌یک و ضمنی، دلالت معنایی عمیق‌تر و شاخص‌تری را تولید می‌کنند(اکو، 1396: 279).

4-4.  نقش ترغیبی^[23]

فرستنده پیامی را برای گیرنده می‌فرستد (Jakobson,  1960)؛ زیرا هدف هرگونه ارتباطی ایجاد واکنش نزد گیرنده است (گیرو، 1392). هدف برقراری ارتباط در معماری «کارکرد» آن است که به نحوی به مخاطب تأکید می­گردد. کارکرد یا «معنای صریح» به‌وسیله حامل نشانه، در نزد مخاطب مورد تأکید قرار می‌گیرد. در معماری نقش ترغیبی به رابطة بین عنصر معماری و کاربرد آن می­پردازد. در واقع فرم معماری بر اساس انتظارات مرسوم، به آن کارکرد دلالت می‌کند و وقتی آن انتظارات و عادت­ها برآورده نشود، به شیء کارکرد دیگری تحمیل می‌شود. «شاید یک معمار بتواند خانه‌ای بسازد که با هیچ رمز معماری موجود هم‌خوانی نداشته باشد و شاید این خانه شکلی دلخواه و «کارکردی» از سکونت را میسّر سازد؛ اما پرواضح است که من نخواهم توانست همان‌گونه که مدّنظر بوده در آن سکونت کنم مگر اینکه «دستورالعمل‌هایی» برای نحوة سکونت در ساختمان تعبیه‌شده باشد یا من خانه را به‌مثابة بافتی از نشانه‌ها که به رمز آشنایی دلالت می‌کنند تعبیر کنم» (اکو، 1396: 260).

در نتیجه رابطة میان پیام و مخاطب در معماری «کاربردی بودن کارکرد» می­باشد و در صورتی‌که عنصری یا فرمی جدید خلق شود دو حالت دارد : 1. نمی‌توان آن‌گونه که مدّ نظر بوده از آن استفاده کرد. مخاطب آن را به‌مثابة نشانه‌هایی که به رمز، آشنایی دلالت دارند تعبیر می‌کند و کارکرد آن را تغییر می‌دهد 2. دستورالعمل‌هایی برای نحوة استفاده از آن تعبیه ‌شده باشد در غیر این صورت کارکرد فرم جدید ناشناخته خواهد ماند.

5-4.  نقش همدلی^[24]

 هدفی که بر این کارکرد حاکم است برقراری، حفظ یا توقّف ارتباط است  (گیرو، 1392: 23). به اعتقاد اکو فرد به‌واسطة آموخته­های قبلی مدلی را در ذهن خود مطرح می‌کند و به‌وسیله آن ارتباط برقرار می‌کند. «انسان اوّلیه در آغاز غاری می‌یابد برای سرپناه .... سپس به کشف آن می‌پردازد .... این‌چنین ایده غار شکل می‌گیرد .... وقتی باد و باران بیاید به او یادآوری می‌کند که آن غار گزینه‌ای است برای در امان ماندن ... همچنین این ایده او را قادر می‌سازد تا وقتی غار دیگری را هم دید مفهوم پناهگاه به ذهنش متبادر شود» (اکو، 1396: 250).

ارتباط در معماری می‌تواند به دو صورت شکل بگیرد:

1. ارتباط به‌صورت مستقیم : به محرّک‌هایی که یاد می‌گیریم به آنها پاسخ دهیم. مانند گنبد که به خاطر تکرار آن در کاربری­های مذهبی، نوع خاصّی از فعّالیّت در ذهن‌مان صورت می‌گیرد و یا پلّه که درگذشته یاد گرفته‌ایم به خاطر فرم­اش به‌مثابة بالا رفتن است.
2. ارتباط غیرمستقیم: برخی از محرّک‌ها چون جزئی از محیط شده‌اند و کارکرد مصنوعات بشری را دارند به اثر ارتباطی آنها پاسخ می‌دهیم. مانند سقف که ساختمان را از آب ‌وهوای نامساعد محفوظ می‌کند و به اثر ارتباطی آن مثل آرامش پاسخ می‌دهیم.

6-4.  نقش فرازبانی^[25]

«معماری تنها مبتنی بر رمزگان­های ملموس که معمار کارش را با آن آغاز می‌کند نیست بلکه باید رمزگان بیرون دیگری را هم لحاظ کرد (و تنها با رجوع به این رمزگان بیرونی است که کاربران معانی پیام معماری جدید را تشخیص می‌دهند)» (اکو، 1396: 290).

«بنابراین در عمل معمار پیوسته مجبور است چیزی باشد به‌جز معمار. بارها و بارها باید بالاجبار تبدیل شود به یک جامعه‌شناس، روانشناس، مردم‌شناس، نشانه‌شناس و غیر. ... معمار مجبور است فرمی بیابد که بر نظام‌هایی که به آنها کنترلی ندارد شکل بخشند. او مجبور است زبانی را بیان کند که باید همیشه گویای چیزی بیرون از آن باشد» (اکو، 1396: 301).

5. الگوی نظری تحقیق

الگوی به دست آمده از تعمیم شش عامل ارتباط کلامی یاکوبسن بر اساس آرای اکو می‌باشد. به اعتقاد اکو (1396) بیشتر اشیاء معماری برای برقراری ارتباط طراحی نشده‌اند بلکه کارکرد خاصی دارند. با این‌حال «ارتباط» و «کارکرد» به یکدیگر مرتبط بوده یکی از راه­های تجزیه‌ وتحلیل معماری از دیدگاه نشانه­ای بررسی عملکردهای آن از طریق ارتباط می­باشد (همان:251). لذا با توجه به مبانی نظری تحقیق عوامل ارتباط کلامی یاکوبسن، هدف و نقش  هر عامل در معماری بررسی‌شده و بر اساس نظریّات اکو عامل معماری هر نقش استخراج گردید. هریک از این عوامل جهت تدوین مؤلّفه‌ها و تجزیه‌ و تحلیل عناصر معماری مسجد کبود تبریز قابل ‌بررسی می­باشد.

6. مطالعه موردی: مسجد کبود تبریز

مسجد کبود تبریز از شاهکارهای هنری ایرانیِ عصر قراقویونلوها است؛ ساخت این مسجد بر اساس متن کتیبه‌های ایوان ورودی آن، در زمان سلطان جهانشاه قراقویونلو و به سنه 870 ه.ق. به انجام رسیده است (کبیر صابر و پیروی، 1394). این مسجد شامل مقبره، کاروانسرا، حمّام، باغ تاریخی و موقوفات زیادی بوده که وصف همگی آنها در وقف‌نامه این اثر نمایان است؛ ولی بخش اعظمی از آنها در طول زمان یا بر اثر عواملی همچون زلزله و جنگ، و یا بر اثر بی‌توجّهی و مدیریت نامناسب به دلایل سیاسی، اقتصادی و گاه مذهبی تخریب‌شده و از بین رفته­اند که در حال حاضر تنها مسجد و مقبرة آن باقی‌مانده است (انصاری و نژاد ابراهیمی، 1389: 38). مطالعه نشانه‌شناسانه عناصر معماری مسجد کبود تبریز می­تواند در جهت تبیین معنا، عملکرد و ارتباط نشانه­های آن مؤثّر باشد.

 با توجّه به الگوی نظری تحقیق عوامل تأثیرگذار بر ارتباط در زمینة فرهنگی اجتماعی، کارکرد نمادین، رمزگان­های معماری، کاربرد صریح در بنا، ابزار برقراری ارتباط و رمزگان‌های فرامعماری- عناصر معماری و مفاهیم موجود در مسجد کبود بررسی‌شده است.

1-6. زمینه فرهنگی و اجتماعی

وجود مسیری به‌نام کهنه خیاوان و تطبیق آن با توجّه به نقشه دارالسلطنه تبریز (1261)، نشان می‌دهد مسجد کبود در مسیر اصلی کاروانیان به بازار بوده که به همین دلیل به‌عنوان قسمتی از بازار در فهرست آثار ثبتی جهانی نیز ثبت‌شده است؛ رجوع به سفرنامه‌ها و خاطرات سیّاحانی که در گذشته از این مسیر دیدن کرده­اند می‌تواند به عواملی مانند رنگ شاخص در بافت، وجود گنبد و فرم شاخص این مسجد و همچنین ارتفاع بلند آن اشاره کند؛ اولیاء چلبی دربارة مسجد کبود می‌نویسد «درگاه مسجد جهان‌شاه بلندتر از طاق کسری است. بنایی عالی است که با کاشی‌های زیبا آراسته‌شده، گنبدهای بلند دارد، همة در و دیوارهای آن با کاشی­های رنگارنگ زینت یافته» (کارنک، 1351: 286). این عوامل موجب تبدیل مسجد کبود به عنصری برجسته و نشانه­ای شهری شده است که در ارتباطی مستقیم با مردم تبریز و سیّاحان قرار داشت.

جهت‌گیری پیام مبتنی بر قراردادهای فرهنگی بوده و در هر دورة تاریخی بر اساس ایدئولوژی‌های مردم آن دوره تعیین می‌شد. عناصر مسجد کبود از نظر نشانه‌شناسی با توجه به گذر زمان دچار جایگزینی‌های گوناگونی شده است. در دورة معاصر تحت تأثیر خیابان‌کشی‌های دورة پهلوی تغییراتی در موقعیّت فرهنگی مسجد کبود به وجود آمده که ساختارهای ارتباطی در حوزة آن را دگرگون ساخته و ورودی آن از جلوی شهر به پشت آن تغییر کرده است. با این ‌حال با قرارگیری این مسجد در مسیر تاریخی-فرهنگی شهر تبریز از یک‌سو و دارا بودن عناصر شاخص معماری و رنگ منحصربه‌فرد آن از سوی دیگر، این مسجد در نظر مردم شامل مجموعه‌ای از رمزگان‌های معنایی و ارتباطی می­باشد؛ رمزگان‌هایی که در موقعیّت فرهنگی و اجتماعی امروزی باعث جهت‌گیری پیام به نمادی غیرمستقیم از مسجد کبود می‌گردند. از دید مردم معاصر تبریز مسجد کبود عنصری ارزشمند است که نمادی غیرمستقیم از هویّت تاریخی آن محسوب می‌شود.

2-6. کارکرد نمادین

در کتیبه سردر این بنا، به نام ابوالمظفر جهانشاه اشاره شده است. همین‌طور سیّاحان و تاریخ‌نگاران نیز هنگام اشاره به این بنا از نام مظفّریه استفاده می‌کردند «همچنین در درآمد تبریز به‌جانب شرق که خیابان گویند عمارتی است در کمال لطافت و نیکویی موسوم به مظفّریه ...» (کربلایی تبریزی، 1344: 524). عنوان «مسجد جهانشاه» یا «مجموعة مظفّریه» اشاره به معنا، ارزش اوّلیه و معنای صریح این مجموعه دارد در حالتی که این عنوان مهم‌ترین چیزی نیست که مجموعه ارائه می­دهد. امروزه عنوان عمارت مظفّریه در حاشیه قرارگرفته و توجّه به خود بنا جلب می­شود. کاشی‌کاری معرّق و بسیار ظریف و زیبای سطوح داخل و خارج آن به‌گونه‌ای بسیار ماهرانه نصب شده که رنگ فیروزه­ای بنا به‌عنوان معنای ضمنی مورد توجّه قرار می‌گیرد و به مفهوم خاصّی دلالت می‌کند. در اینجا عمارت مظفّریه (معنای صریح) در حاشیه قرار گرفته و مسجد کبود (فیروزه اسلام یا گوی مسجد) به‌عنوان معنایی ضمنی، کارکردی نمادین به خود می‌گیرد و باعث برقراری ارتباط می‌گردد؛ در واقع عمارت مظفّریه دیگر ابزار برقراری ارتباط نیست بلکه موضوع آن است.

3-6. رمزگان‌های معماری

رمزگان‌های معماری وابسته به زمانه و موقّت‌اند و بالأخص در طول تاریخ به شیوه‌های مختلفی بیان می‌شود، رمزگان‌های معماری مسجد کبود رمزگان‌های تکنیکی، نحوی و معنایی را شامل می‌شوند:

1-3-6. از مهم‌ترین عناصر رمزگان تکنیکی این بنا کاشی‌کاری‌های آن است که مزیّن به آیات، اشعار و نقش و نگارهای اسلیمی است. از نظر ساختاری نیز، استفادۀ غالب از مصالح رایج شهر یعنی آجر است. نحوة پاسخ‌گویی این بنا از نظر مصالح به کار گرفته‌شده و فرم آن، سازگاری مطلوبی با وضعیّت اقلیمی شهر تبریز به وجود آورده است.

2-3-6. رمزگان نحوی: مسجد کبود بدون میان‌سرا و به‌گونه‌ای برون‌گرا ساخته شده است. این نوع پلان و وجود دو گنبدخانه کنار هم در مسجد فرم آن را از مساجد ایرانی متمایز ساخته است. با این‌حال مسجد کبود دارای نقشه­ای ایرانی از نوع چهار ایوانی با میان‌سرایی سرپوشیده است. رمزگان دیگر رعایت سلسله‌مراتب فضایی در این مسجد است که در همة مساجد ایرانی قابل ‌مشاهده می­باشد.

3-3-6.  کتیبه‌نگاشت‌ها و تزئینات بناهای مورد مطالعه در معماری عثمانی، نشانه‌های روشنی از اعتقاد دینی بانیان آنهاست که معتقد به مذهب اهل سنّت بودند، در صورتی‌که بررسی کتیبه‌ها و دیوارنگاره‌های مسجد کبود، نشانه‌هایی از اعتقاد بانیان این بنا به خاندان علی بن ابی‌طالب (ع) را جلوه‌گر می‌کند (کبیرصابر، مظاهریان و پیروی، 1393: 18). اینجاست که این عناصر معماری دلالت معنایی عمیق‌تری را تولید کرده و به اعتقاد دینی بانیان بنا اشاره ضمنی می‌نماید. کتیبه‌ها و آیات موجود در آن به همراه سردر بنا را می­توان رمزگان­های معنایی این بنا برشمرد.

4-6. کاربرد صریح

هدف از برقراری ارتباط در معماری کارکرد آن است که از طریق فرم نزد مخاطب مورد تأکید قرار می­گیرد. «فرم یک شیء، علاوه بر ممکن ساختن کارکرد، باید آن را چنان واضح و شفاف ارائه نماید که هم کاربردی باشد و هم مورد تقاضا؛ یعنی این‌قدر معنای کارکرد را واضح و شفاف برساند که انسان را به انجام کارهایی که برای تحقّق آن لازم است رهنمون سازد» (اکو، 1396: 260).

مسجد کبود دارای دو کارکرد مسجد و مقبره است که تأکید بر کارکرد دوگانه بنا به بهترین شکل به مخاطب القا می­شود. نخست از طریق فرم بنا؛ پلان بنا ترکیبی از حجم مکعّب مستطیل یا مکعّب مربع با کشیدگی شمالی-جنوبی است که در مرکز آن گنبدی آجری افراشته شده است. مکعّب اصلی فضای مسجد و مکعّب کوچک محل مقبره‌ جهانشاه است که با استفاده از گنبدهای کوچک، که حکم رواق برای گنبد اصلی را دارد، این مکعّب خرد شده است (انصاری و نژاد ابراهیمی، 1389: 38). دوم از طریق ارتباط دو گنبدخانه است که به گونة خاصّی از هم جدا شده­اند ولی در عین‌حال نیز با یکدیگر در ارتباط­اند. دلیل این نوع ارتباط ناشی از عملکرد متفاوت هرکدام از آنهاست.

در این مسجد می­توان کارکرد صریح را در عناصر معماری نیز مشاهده کرد؛ در پایین ستون‌ها سکّویی از مرمر سفید ساخته ‌شده که زیر آن خالی و خانه خانه است، برای اینکه کفش‌ها را وقت دخول به مسجد می‌کَنند در آن سوراخ‌ها بگذارند. همچنین اطراف مسجد مکان‌های ویژه‌ای برای درس و بحث تعبیه ‌شده است.

5-6. ابزار برقراری ارتباط

اکو معتقد است معمولاً معماری به‌مثابة ابزار ارتباط درک می­شود، حتّی وقتی‌که کارکرد آن مدّ نظر باشد. در گذشته دو مناره در دو طرف ورودی به‌عنوان شاخص شهری کاربرد داشت که پس از وقوع زلزله به‌طور کامل تخریب شد و دیگر بازسازی نشده‌اند. گنبدها، و سردر رفیع بنا به‌عنوان عناصر شاخص بنا، برای مخاطبان و کاربران به‌عنوان ابزار برقراری ارتباط محسوب می­شوند. همچنین می­توان به رنگ فیروزه­ای استفاده شده در کاشی­ها، خطوط خوشنویسی و تزئینات اشاره کرد که مخاطب به اثر ارتباطی آنها مثل آرامش و دریافت حسّ معنوی پاسخ می­دهد.

6-6. رمزگان فرامعماری

سطح بیانی که از اشیای معماری این مسجد تشکیل‌شده است نظام دیگری از دلالت‌ها به‌مثابة سطح محتوای خود دارد که از این میان می­توان به جایگاه فرم­های استفاده‌شده در جهان­بینی اسلامی اشاره کرد. به‌هرحال تعدادی نظام متشکّل از حامل‌های نشانه وجود دارد که تنها به این دلیل ساخته ‌شده‌اند تا به‌نوعی حامل‌های نشانه زبان دیگری باشند و بتوان از طریق زبان­های دیگر با این مسجد ارتباط برقرار کرد که می‌توان به رنگ­های استفاده‌شده، جایگاه اعداد در این مسجد، ردّپای فرقه حروفیّه و نقطویّه اشاره کرد.

بحث و تحلیل

در معماری مسجد کبود، اصول رعایت شده در خصوص کارکرد صریح مسجد و عملکرد آن رابطه مستقیم با ایجاد ارتباط در مساجد دارد. کارکرد صریح  که همان عملکرد اصلی مسجد یعنی عبادت است به شکل­های گوناگون در معماری کلّیه فضاهای مسجد مشاهده می­گردد. ابزار برقراری ارتباط به‌صورت بارز در معماری مسجد کبود مشاهده می­شود به‌طوری‌که دارای فرم­های نمادین شاخصی مانند گنبد و مناره، فضاهای نیمه‌باز مانند ایوان بوده و نمای بیرونی مساجد نیز با توجّه به بافت مجاور آن در برقراری ارتباط مؤثر می­باشد. پرداختن به موضوع ارتباط بدون در نظر گرفتن زمینة فرهنگی اجتماعی میسّر نخواهد بود می­توان دلیل این موضوع را پیامدهای اتّفاق افتاده در بحث روابط اجتماعی بیان کرد. معماری یکی از گزینه­های مهم و تأثیرگذار بر روابط اجتماعی و برعکس روابط اجتماعی و زمینة فرهنگی- اجتماعی عاملی تأثیرگذار بر نحوة شکل‌گیری معماری می­باشد. ارتباط مساجد را نمی‌توان تنها از دیدگاه معماری مورد بررسی قرارداد و نیازمند استفاده از رمزگان­های فرا معماری هستیم. استفاده از این رمزگان با توجّه به شرایط مختلف می­تواند به‌صورت متفاوتی صورت بگیرد. برخلاف رمزگان فرا معماری، رمزگان معماری وابسته به رویکرد طرّاحی و استفاده از رمزگان معنایی مانند گنبد و مناره، رمزگان تکنیکی مانند مصالح و رنگ و رمزگان نحوی مانند نحوة چیدمان فضاها می­باشد. ارتباط مساجد تنها وابسته به کارکردهای عبادت نیست. مساجد به‌جز کارکرد عبادت دارای کارکردهای نمادین دیگری مثل کارکرد فرهنگی نیز هستند که در ایجاد ارتباط مؤثّر است.

نتیجه‌گیری

معماری به‌عنوان بخشی از فرهنگ، از یک‌سو به‌عنوان نظام نشانه­ای و از سوی دیگر به‌عنوان ابزار برقراری ارتباط تلقّی می‌گردد. نظریّة ارتباط کلامی یاکوبسن که بر اساس شش نقش ارجاعی، ادبی، عاطفی، ترغیبی، همدلی و فرازبانی مطرح گردیده شالودة ارتباط در هر نوع زبانی را می­تواند مورد بررسی قرار دهد. در پاسخ به سؤال پژوهش با تعمیم نظریّة یاکوبسن و به واسطة آرای اکو عوامل برقراری ارتباط در معماری را می­توان زمینة فرهنگی اجتماعی، کارکرد نمادین، رمزگان­های معماری، کاربرد صریح در بنا، ابزار برقراری ارتباط و رمزگان‌های فرامعماری دانست. ایجاد ارتباط در مسجد به‌عنوان مهم­ترین عنصر شهر اسلامی یکی از اهداف بزرگ مساجد است که وادی معماری از طریق به‌کارگیری دیگر علوم عامل اصلی تحقّق این هدف می­باشد. به دست آوردن عوامل و مؤلّفه‌های تخصّصی در این موضوع با توجّه به آسیب‌شناسی موضوعی نشانه‌شناسی مساجد راه‌کاری در بازگرداندن معنا و عملکرد در مساجد است. اگرچه مؤلّفه­های بررسی در مسجد کبود دیده می‌شوند ولی به واسطة تغییرات رخ داده در دورة معاصر برخی از عوامل مانند زمینة فرهنگی و اجتماعی و ابزار برقراری ارتباط نقش پررنگ خود را از دست داده و به همین دلیل برخی عناصر دچار تغییراتی در معنا شده­اند.

با توجّه به نتایج به دست آمده، طرّاحی مساجد با در نظر گرفتن عوامل برقراری ارتباط راه‌کاری است در جهت معنا یافتن مسجد نزد مخاطبان که باید در طرح مهم‌ترین عنصر شهر اسلامی قرار داد. استفادة آگاهانه از این عوامل در جهت طرّاحی عناصر مؤثّر در دورة معاصر می­تواند موجب ارتقای درک مخاطبان از مفاهیم معماری مساجد گردد که ضرورت بررسی آن احساس می­گردد.

پی­نوشت­ها 

[1]. Peter Kümmel

[2]. Manar Hammad

[3]. Group 107 

5. 5. Donald Preziosi
6. 6. Meaning and Architecture
7. 7. Charles Jencks
8. 8. George Baird
9. 9. language of postmodernism in architecture
10. 1 Algirdas Julien Greimas
11. 1 Symbolik des Islam
12. 1 Rudi Paret
13. 1 Islam Studied as a Symbol and Signification System
14. 1 Jacques Waardenburg
15. 1 Oleg Grabar
16. 1 Das Ornament in der Islamischen Kunst
17. 1 Symbols and Signs in Islamic Architecture
18. 1 Charles Sanders Peirce
19. 19. Ferdinand de Saussure
20. 2 Referential Function

[20]. به‌عنوان‌مثال مثلث نشانه‌شناختی معروف سی. کی. اوگدن و آی. ای. ریچاردز را به دلیل پرداختن به «مرجوع» در حوزه معماری کاربردی نمی­داند.

22. 2 Poetic
23. 2 Emotive Function
24. 2 Coative Function
25. 2 Phatic Function
26. 2 Metalingual Function