تحلیل مابعدالطّبیعی علم و معرفت قدسی و تمایزشان از فلسفه از منظر دکتر سیّد حسین نصر و سنّت گرایان

دهقانی, سعید; اعوانی, غلامرضا; حسن پور, علیرضا

doi:10.22034/iw.2019.201606.1369

تحلیل مابعدالطّبیعی علم و معرفت قدسی و تمایزشان از فلسفه از منظر دکتر سیّد حسین نصر و سنّت گرایان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی حکمت و فلسفه ایران

² استاد بازنشسته موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

³ مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی- دانشگاه ایلام

10.22034/iw.2019.201606.1369

چکیده

سیّد حسین نصر، بزرگ‌ترین فیلسوف سنّت‌گرای زندۀ جهان معاصر، اصل بنیادینی را مبنای حکمت جاودان قرار داده که عبارت است از تمایز مابعدالطّبیعی عقل شهودی و عقل استدلالی صرف. نصر، معرفت قدسی را ثمرۀ عقل شهودی الهی و سایر علوم و مکاتب فلسفی را نتیجۀ عقل استدلالی بشری می‌داند و با تبیین ماهیّت ذاتی معرفت قدسی، به تمایز آن از فلسفه می‌پردازد. از منظر وی، عقل استدلالی، پژواک و انعکاس عقل شهودی بر مرتبۀ ذهن بشری است و استدلال منطقی، صرفاً بیان صوری سوبژکتیو از تجربۀ ابژکتیو حقیقت مابعدالطّبیعی است که مقدّم بر عقل استدلالی صرف و خودِ سوژه‌ای است که عمل استدلال را انجام می‌دهد. نتیجۀ استدلال نصر این است که معرفت قدسی، معرفتی «اشراقی» و إعطایی است، که برخلاف فلسفه، که از طریق کسب به دست می‌آید، از مبدأ کلّ بر قلوب، جایگاه قوّۀ عاقله، إفاضه می‌شود. به بیان عرفانی، این معرفت، از سنخ «احوال» است نه «مقامات»؛ و به همین دلیل، جزو «مواهب» به شمار می‌رود، نه «مکاسب». در این مقاله با رجوع به اصل آثار نصر و سایر سنّت-گرایان، که به روش تحلیلی- توصیفی انجام شده است، مبانی مابعدالطّبیعی معرفت قدسی را، که همان مابعدالطّبیعه سنّتی «شرق» و متافیزیک حقیقی در غرب است، تبیین کرده و رابطۀ این سنخ از معرفت را با فلسفه و الهیّات بررسی کرده‌ایم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

ادیان و عرفان

اصل مقاله

1. در مقالۀ حاضر، به کاربردهای دو اصطلاح «امر قدسی» و «علم قدسی» دقّت لازم مبذول شود.

2. از جمله این کتابها میتوان به آثار ذیل اشاره کرد:

The Need For A Sacred Science, A Young Muslim's Guide To The Modern World, Islamic Science, In The Search Of The Sacred, An Introduction To Islamic Cosmological Doctrines, Science And Civilization In Islam, Religion And The Order Of Nature, Islam And The Plight Of Modern Man…

3. منظور «حکمت یمانی» در مقابل «حکمت یونانی» است و عرفا و حکمایی چون مولانا، میرفندرسکی، شیخ بهایی، و ملاصدرا در سنّت اسلامی نیز از آنها نام بردهاند.

4. برای مثال، به فصول 7، 11، 13، و 17 کتاب فلسفۀ سیّد حسین نصر از انتشارات فیلسوفان زنده مراجعه فرمایید.

5. متأسّفانه باید گفت که بیشتر ترجمههای آثار ایشان، دارای این نقیصه‌اند و در انتقال مفاهیم و معانی واژگان و اصطلاحات لاتین به فارسی، دقیق نیستند. در این زمینه میتوان به فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی، که به تأیید و نظارت خود ایشان است، رجوع کرد.

6. در این باره به کتاب ذیل مراجعه فرمایید: آیت الله جوادی آملی، منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی، انتشارات أسراء، 1386، بخش دوّم، فصل اوّل و سوّم.

7. در این زمینه، چهار دیدگاه مطرح شده که عبارت‌اند از: دیدگاههای غربگرایانه، غربستیزانه، غربگریزانه، و غربگزینانه. برای مطالعۀ این اقسام به مجلّد اوّل کتاب زیر رجوع کنید: عبدالحسین خسرو پناه، در جستجوی علوم انسانی اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، 1392.

8. Rational

9. لازم به ذکر است که در منظومۀ فکری نصر و سایر سنّتگرایان، همواره مراد از Reason، عقل استدلالی جزئی و منظور از Intellect، عقل شهودی کلّی است. نویسنده این مقاله، ضمن گفتگو با دکتر نصر، همواره اصطلاح اوّلی را در صورت صفت واقع شدن، «عقلی»(Rational) و عبارت دوّمی را در حالت وصفی، به صورت «عقلانی»(Intellectual) به کار برده است. در حالت اسمی نیز باید آنها را به ترتیب به صورت «عقلانیّت»(Rationality یا Rationalism) و «تعقّل»(Intellectuality یا Intellection) ترجمه کرد.

10. Intellectual

11.Rational

12. از دیدگاه نصر، تمامی علوم قدسی، سنّتیاند؛ هر چند، پارهای از علوم سنّتی قدسی نبودهاند. خود سنّت امری مقدّس است، زیرا هیچ سنّتی ساختۀ دست بشر نیست. رجوع کنید به اثر ذیل:

The Need for a Sacred Science, Chapter 7, ‘Traditional Sciences’, p.49.

13. the sacred

14. The Sacred

15. anthropomorphic

16. ratiocination

17. واژۀ «علم» در زبان فارسی و فرهنگ اسلامی، گسترۀ معنایی پهناوری را شامل میشود که از خرد و دانش و بینش و بصیرت، تا فنّ و صنعت و هنر را در بر میگیرد؛ برخلاف Science که هرچند مشتقّ از کلمۀ لاتینی Scientia است و هنوز معنای کلّیتر دانش و معرفت را در خود دارد، امّا در زبان انگلیسی معاصر، برای عموم مردم، رابطۀ خود را با معنویّت و قداست از دست داده است.

18. Sacred Knowledge

19. Qurak: کوچکترین ذرّۀ فرضی عالَم طبیعی که جزو بنیادین برخی از ذرّات بنیادی شناخته شده است. قبلاً تصوّر میشد که پروتونها و نوترونها، کوچکترین ذرّات زیر-اتمی هستند که قابل تقسیم نیستند، امّا اکنون فیزیکدانان معتقدند که این دو نیز از ذرّات کوچکتری به نام کوارکها تشکیل شده‌اند.

20. نظریّهای که جایگزین مکانیک نیوتونی شد تا از رفتار ذرّات اتمی و زیر-اتمی توصیف دقیقی به دست دهد امّا در این نظریّه، برخی سوالات صرفاً جواب احتمالی، و نه قطعی، دارند.

21. اصل فیزیکی که در 1927 توسط ورنر هایزنبرگ بیان شد، مبنی بر این که اندازهگیری دقیق مکان و سرعت ذرّه در سطح اتم، ناممکن است. از نتایج این اصل، انکار اصل علیّت، اعتقاد به صُدفه و احتمال، خلق از عدم، و عدم یقین در معرفتشناسی است.

22. sacred science

23. در زبان لاتین برای اشاره به این نوع معرفت، از اصطلاح Metaphysics استفاده میشود. امّا در این ساختار لغوی، که به صورت جمع آمده است، این اصطلاح بیشتر به معنای «ماوراءالطّبیعه»(عالَم غیب) خواهد بود، نه «مابعدالطّبیعه»! و آشکارا تفاوت بسیاری بین این دو دانش وجود دارد؛ اوّلی به معنای دانشی است که عروض و حلول مافوقالطّبیعه (عالَم غیب) را در طبیعت بررسی میکند و دوّمی دانشی است که متعالیتر، منزّهتر، و فراتر از دانش طبیعت و ماوراءالطّبیعه است و هر دو را شامل می‌شود.

24. جنبۀ عملی و سلوکی عرفان به شمار میآورد. در این زمینه بنگرید به: Sufi Essays, Allen and Unwin, London, 1972, Part 1, Chapter 2.

25. Philosophy

26. Misosophy

27. این‌که نصر و سایر سنّتگرایان، این نوع معرفت را «حکمت» جاودان نامیدهاند و نه «فلسفه» جاودان، دقیقاً به این دلیل است که ایشان این نوع معرفت را از سنخ ساختهها و بافتههای ذهن نمی‌دانند بلکه آن را مستقیماً به شهود عقلانی حقایق مابعدالطّبیعی مربوط میدانند.

28. The Sacred

29. the sacred

30. The Sacred

31. «شناخت مطلق» در مقابلِ شناخت نسبی قرار دارد و منظور از «شناخت عینیّت» نیز، شناخت یقینی است، زیرا شناخت یقینی، شناختِ مطابق با «عین و واقع» است؛ در مقابلِ شناخت غیر یقینی، که به بررسی پدیدارها مشغول است و قلمروی دانشهای بشری است.

32. principle of adequation

33. به احتمال قوی، فرانتس فون بادر(1765-1841)، آخرین عارف و حکیم الهی آلمانی به معنای دقیق کلمه، در جهان غرب، پیش از قداستزدایی کامل از معرفت در قرن نوزدهم باشد.

34. Advaita Vedanta: این اصطلاح که در لغت به معنای واحد، احد، و غیر ثانی است یکی از مکاتب اصیل فلسفۀ هندو است که به دنبال تحقّق معنوی وحدت در نفس مؤمن هندو است. این مکتب فلسفی معتقد است خود حقیقی انسان یعنی آتمان(نفس ناطقه)، عین متعالیترین حقیقت متافیزیکی یعنی برهمان(حقیقةالحقایق)-نه برهما(ایزد آفرینش) و نه برهمَن(عالِم الهیّات دین هندو)- است، لذا باید از طریق معرفتِ به آتمان و برهمان در جستوجوی رهایی حقیقی و معنوی بود؛ و برهمن واقعی(متألّه حقیقی) چنین فردی است.

35. Adi Shankara: حکیم و فیلسوف هندی در اوایل قرن 8 میلادی که آموزۀ «اَدوَیتا وِدانتا» را استحکام بخشید و جریانات اصیل تفکّر را در هندوئیسم متّحد ساخت. آثار وی به طور کلّی یک آموزه را تعلیم میدهند: وحدت آتمن(نفس انسان) و نیرگوانَه برهمن(برهمن بدون اسماء و صفات).

[1]. Philosophia Perennis

[1]. dialectics(روش مبتنی بر ظرافتهای بیانی صرف با استفاده از تحلیل و استدلال)

[1]. Universal Possibilities

[1]. Scientia sacra

[1]. Sacred Knowledge

41. adaequatio rei et intellectus: این اصل معروف مدرسی همان است که قدّیس آکویناس در حقّ آن چنین میگوید: معرفت به همان میزان تحصیل میشود که موضوع معلوم، در درون عالِم قرار داشته باشد. نگاه کنید به: Summa Theologica, Quest, xvi. Art. 1, 3.

42. Sophia Perennis

43. معتقدند حقایق اصیل فلسفی، اساساً وجود عینی خارجی ندارند و لذا نیازی به عقل شهودی برای درک و فهم آنها نیست.

44. که معتقدند حقایق مابعدالطّبیعی، منوط و مشروط به تفسیر ما از آن حقایق هستند و برای این کار، عقل جزئی بشری بسنده است.

45. از دید نصر هر چند منظر مابعدالطّبیعی بر معرفت الهیّاتی برتری دارد، امّا به هر حال، در هر دوی این شناخت، «امر قدسی» هم موضوع معرفت است و هم محمول معرفت؛ از یکسو، در هر دو، موضوع معرفت، شناخت ذات قدسی است، و از سوی دیگر، این معرفت از ناحیۀ خود ذات متعال به انسان إفاضه میشود و کوشش و سعی ذهنی و فلسفی انسان نقشی در آن ندارد ، بلکه این معرفت در آغاز از جانب ذات قدسی و عالم عقول بر قلب انسان إفاضه میشود و استدلال عقلی صرفاً جنبۀ کاشفیّتِ از این إفاضۀ علم الهی در مرتبۀ ذهن است.

مراجع

الف)-کتابها

- نصر، سیّد حسین، جاودان خرد، به اهتمام سیّد حسن حسینی، تهران، سروش، 1382.

- __________، معرفت جاودان، به اهتمام سیّد حسن حسینی، 3 جلد، تهران، سروش، 1383.

- __________، آفاق حکمت در سپهر سنّت، گفتوگوی حامد زارع با دکتر سیّد حسین نصر، تهران، انتشارات ققنوس، 1393.

- _________، معرفت و معنویّت، انشاءالله رحمتی، دفتر پژوهش و نصر سهروردی، چ چهارم، 1388.

- گلشنی، مهدی، تحلیلی از دیدگاههای فلسفی فیزیکدانان معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1394.

- _________، از علم سکولار تا علم دینی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377.

- ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، تهران، نشر نگاه معاصر، 1381.

ب)-مقالات

- دینپرست، منوچهر، "سنجش سخن نصر در معرفت قدسی"، راهبرد، (مصاحبۀ با دکتر سیّد حسین نصر)، 1383.

- همو، "سنجش هنر قدسی- معنوی در اندیشههای دکتر سیّد حسین نصر"، اطّلاعات حکمت و معرفت، شمارۀ 23830، 1385.

- قاسمی، زهرا، "تحلیل و تبیین معرفت قدسی نزد سیّد حسین نصر"، حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، 1391.

A) BOOKS

- Aslan, Adnan, Religious Pluralism in Christian and Islamic Philosophy, 1998.

- Burckhardt, Titus, Alchemy: Science of the Cosmos, Science of the Soul, Penguin Books, Baltimore, 1974.

- Chittick, William C., The Essentials of Seyyed Hossein Nasr, World Wisdom, The Perennial Philosophy Series, 2007.

- Coomaraswamy, Ananda Kentish, The Bugbear of Literacy, London, 1980.

- Coomaraswamy, Rama, Selected Letters of Ananda K. Coomaraswamy, Indira Gandhi & Alvin Moore, National Center for the Arts, New Delhi, 1988.

- Golshani, Mehdi, Can Science Dispense With Religion? , Institute for Humanities and Cultural Studies, 1998.

- Guenon, Rene, The Reign of Quantity and the Signs of the Time, Penguin, Baltimore, 1974.

- ------------------, The Multiple States of Being, Larson, Burdett, New York, 1984.

- Kingsley, Peter, In the Dark Places of Wisdom, North America, The Golden Sufi Center, 1999.

- Lings, Martin, What is Sufism? Allen & Unwin, London, 1975.

- Nasr, Seyyed Hossein, In the Search of The Sacred, California, World Wisdom, 2010.

- ------------------, Knowledge and the Sacred, Crossroad, New York, 1989.

- ------------------, Man and Nature: The Spiritual Crisis of Modern Man, George Allen & Unwin, London, 1967.

- ---------------------------, Islam And The Plight of Modern Man, KAZI Publication, 2001.

- ---------------------------, Sufi Essays, Allen & Unwin, London, 1972.

- ---------------------------, Religion and the Order of Nature, New York, Oxford University, 1996.

- ---------------------------, The Need For A Sacred Science, United Kingdom, Curzon Press, 1993.

- ---------------------------, Ideals and Realities of Islam, ABC International Group, 2000.

- Perry, Whitall, A Treasury of Traditional Wisdom, Allen & Unwin, London, 1971.

- Prabhavananda, Swami, tr. & ed., Shankara᾿s Crest- Jewel of Discrimination, Mentor, New York, 1970.

- Roszak, Theodor, Where the Wasteland Ends, Doubleday & Co., New York, 1972.

- Schumacher, Ernst Friedrich, Guide for the Perplexed, Jonathan Cap, London, 1977.

- Schuon, Frithjof, In the Tracks of Buddhism, Allen & Unwin, London, 1968.

- ---------------------, Spiritual Perspectives and Human Facts, Perennial Books, London, 1967.

- ---------------------, Understanding Islam, Allen & Unwin, London, 1976.

- ---------------------, Stations of Wisdom, Perennial Books, London, 1961.

- ---------------------, Logic and Transcendence, Harper & Row, New York, 1975(A).

- ---------------------, The Transcendence Unity of Religions, Harper & Row, New York, 1975(B).

- ---------------------, Esoterism as Principle and as Way, Perennial Books, London, 1981(A).

- ---------------------, Sufism: Veil and Quintessence, World Wisdom Books, 1981(B).

- ---------------------, The Transfiguration of Man, World Wisdom Books, Bloomington, 1995.

- ------------------, Roots of the Human Condition, World Wisdom Books, Bloomington, 1991.

B) ARTICLES

- Coomaraswamy, Ananda Kentish, “Sri Ramakrishna and Religious Tolerance”, in Coomaraswamy: Selected Papers, Vol. 2, Metaphysics, ed. by Roger Lipsey, Bollingen Series, Princeton University Press, 1977(A).

-.----------------, “Vedanta and Western Tradition”, in Coomaraswamy: Selected Papers, Vol. 2, Metaphysics, ed. by Roger Lipsey, Bollingen Series, Princeton University Press, 1977(B).

-.----------------, “A Lecture on Comparative Religion”, in Coomaraswamy: His Life and Work, ed. by Roger Lipsey, Bollingen Series, Princeton University Press, 1977(C).

-.Nasr, Seyyed Hossein, “Metaphysical Knowledge and Spiritual Realization” in Ultimate Reality and Spiritual Discipline, ed. by James Duerlinger, New York, New Era Books, 1984.

- --------------, “Man in Universe: Permanence amidst Apparent Change”, in Studies in Comparative Religion, World Wisdom, Vol.2, No.4, 1968.