2گروه معارف اسلامی، دانشکدهٔ ادبیات، دانشگاه علامه طباطبائی
چکیده
مکتب بغداد مهم‌ترین مکتب در میان صوفیه بوده است و هم‌چنان تا روزگار ما مشایخ بغداد و اقوالی که از آنان باقی مانده است بر تصوف و عرفان اسلامی تأثیرگذارند. دربارة برخی از مشایخ بغداد پژوهش‌هایی صورت گرفته است (از جمله جنید و حلاج و شِبْلی)، ولی برخی دیگر از مشایخ که اهمیت کم‌تری نیز نداشته‌اند کماکان در بوتة فراموشی هستند. یکی از مشایخ بزرگ مکتب بغداد ابومحمد جعفر بن محمد خُلْدی بغدادی معروف به جعفر خُلْدی است که در تصوف از شاگردان اصلیِ جنید بغدادی به شمار می‌رود و در عین حال محدّثی بزرگ بوده است. از همة این‌ها مهم‌تر این است که با وجود اینکه در آن عصر همه یا بیشتر مشایخ صوفیه، دست‌کم در ظاهر، از اهل‌سنت بوده‌اند، جعفر خُلْدی گرایش‌های خاصی به اهل‌بیت و پیروان آن‌ها داشته است. با توجه به اینکه در زبان فارسی حتی یک مقالة مستقل دربارة جعفر خلدی وجود ندارد (به‌جز دو مدخل «خلدی» در دانشنامة جهان اسلام و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی که مشحون از اطلاعات نادرست یا ناکافی دربارة خلدی است)، مقالة حاضر را می‌توان فعلاً شناخت‌نامه‌ای مختصر دربارة این عارف بزرگ دانست که لازم است در مقالاتی دیگر به اندیشه‌ها و آثار او به‌تفصیل پرداخته شود.
1Department of Philosophy, The Academy of Islamic Sciences and Culture, Qom, Iran
2Department of Islamic Knowledge, Faculty of Literature, University of Allameh Tabatabaee
چکیده [English]
The School of Baghdad is the most important schools among the Sufism and still has its influence on the other Sufi Schools. Although there are inquiries about some of the members of this school such as al-Junayd, al-Shiblī and particularly al-Ḥallāj but there are others masters who are not less important but nothing has said about them. One of these "unknown" masters is Abu Muḥammad Jaʿfar b. Muḥammad b. Nuṣayr b. Qāsim al-Khawwāṣ al-Baghdadī (867-959) known as Jaʿfar al-Khuldī, one of the great Sufis and Muḥaddith of 9th and 10th centuries in Baghdad. This essay studies shortly the life, thoughts, and works of him. He was born, grew up, and then died in Baghdad; and although he travelled to other Sufi centers and learned from their great Sufis, during his long life was able to be a shaykh of Baghdad Sufis and to see an ups and downs of the Sufism of Baghdad. It is true that most of the Sufis of that time, including Jaʿfar al-Khuldī, were belong to Sunni thought but he looks to the Ahlulbayt in a way that perhaps we can call him a semi-Shiʿa Sufi.
کلیدواژه‌ها [English]
Sufi School of Baghdad, Junayd of Baghdad, Ja'far al-Khuldī, Works of Ja'far al-Khuldī
مراجع
- ابن‌اثیر، عزّالدین (555-630)، تاریخ کامل، ترجمه حمیدرضا آژیر، چاپ نخست، انتشارات اساطیر، تهران، 1382ش.
- ابن‌اثیر، مجدالدین ابوالسعادات مبارک بن محمّد شیبانی جزری موصلی (ف606)، المختار من مناقب الأخیار، تحقیق مأمون الصاغرجی و دیگران، چاپ نخست، مرکز زاید للتراث والتاریخ، العین، 1424ق/2003م.
- ابن‌جوزی، جمالالدین ابوالفرج عبدالرحمان بن علی (508-597)، تلبیس إبلیس، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چاپ نخست، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1368ش.
- ابن‌مُلَقِّن، سراج‌الدّین ابوحفص عمر بن علی مصری (723-804)، طبقات الأولیاء، تحقیق نورالدین شریبه، چاپ سوم، مکتبة الخانجی، قاهره، 1427ق / 2006م.
- افشار، ایرج (1304ـ1389ش)، فرهنگ ایران زمین، جلد چهاردهم، سخن، تهران، 1385ش.
- انصاری، ابویحیی زکریا بن محمّد (ف921)، أحکام الدلالة علی تحریر الرسالة القشیریة، تحقیق و تعلیق عبدالجلیل العطا البکری، چاپ نخست، دارالنعمان للعلوم، دمشق، 1420ق/2000م.
- بروکلمان، کارل (1868- 1956)، تاریخ الأدب العربی، تعریب عبدالحلیم نجار و دیگران، الهیئة العامة للکتاب، مصر، 1993م.
- بَقْلی شیرازی، ابونصر روزبهان (522؟-606)، شرح شطحیات شامل گفتارهای شورانگیز و رمزی صوفیان، تصحیح و مقدمه هنری کوربن، چاپ پنجم، طهوری/ انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، تهران، 1385ش/2006م.
- جامی، نورالدین عبدالرحمان (817-898)، نفحات الأنس من حضرات القدس، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چاپ چهارم، اطلاعات، تهران، 1382ش.
- جنید شیرازی، معینالدین ابوالقاسم (ف791)، شدّ الإزار فی حطّ الأوزار عن زوّار المزار، تحقیق محمّد قزوینی و عباس اقبال، انتشارات نوید، شیراز، 1366ش.
- حسینی، مریم (1341- )،نخستین زنان صوفی همراه با متنکامل ذکر النسوة المتعبدات الصوفیات از ابوعبدالرحمن محمّد بن حسین سلمی، چاپ نخست، علم، تهران، 1385ش.
- خرگوشی، عبدالملک بن محمّد (ف406)، تهذیب الأسرار فی أصول التصوّف مع ملحق بالفاظ الصوفیة المتداولة فی الکتاب و السنة، تصحیح امام سید علی علی، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1427ق/2006م.
- خطیب بغدادی، حافظ ابوبکر احمد بن علی (392-463)، تاریخ بغداد أو مدینة السلام منذ تأسیسها حتی سنة 463، دارالکتب العلمیة، بیروت، بیتا.
- خُلدی، جعفر بن محمّد بن نُصیر (253-348)، جزء فیه من فوائد أبی محمد جعفر بن محمّد بن نُصیر بن القاسم الخواص الخُلدی الزاهد، دارالکتب الظاهریه، دمشق، نسخه خطی شماره 3054.
- ـــــ ، جزء فیه من فوائد أبی محمد جعفر بن محمّد بن نُصیر بن القاسم الخُلدی الزاهد الخواص عن شیوخه، دارالکتب الظاهریه، دمشق، نسخه خطی شماره 3207.
- ـــــ ، الفوائد و الزهد و الرقائق و المراثی، تحقیق مجدی فتحی السیّد، چاپ نخست، دارالصحابة للتراث، طنطا، 1409ق/1989م.
- درنیقه، محمّد احمد، معجم المؤلفین الصوفیین: أکثر من 1600 ترجمه لصوفیین مؤلفین من أتراکوفرس وعرب وهنود وأفارقه، چاپ نخست، المؤسسة الحدیثة للکتاب، طرابلس، 2006م.
- دهخدا، علیاکبر (1257-1334)، لغتنامه دهخدا، زیر نظر محمّد معین و سیدجعفر شهیدی، چاپ دوم از دوره جدید، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، 1377ش.
- دیلمی، ابوالحسن، سیرت شیخ کبیر ابوعبدالله بن خفیف شیرازی، ترجمه رکنالدین یحیی بن جنید شیرازی، تصحیح ا. شیمل / طاری، بهکوشش توفیق سبحانی، چاپ نخست، انتشارات بابک، تهران، فروردین 1363.
- ذهبی، أبوعبدالله شمسالدین محمّد بن احمد (673-748)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق گروهی از محقّقان، چاپ یازدهم، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1422ق/2001م.
- زِرِکلی دمشقی، خیرالدین بن محمود (1310-1396ق)، الأعلام: قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، چاپ دهم، دارالعلم للملایین، بیروت، 1992م.
- زرینکوب، عبدالحسین (1301-1378)، پیر گنجه در جستوجوی ناکجاآباد: درباره زندگی، آثار و اندیشه نظامی، چاپ هفتم، سخن، تهران، 1386ش.
- سَرّاج قاری بغدادی، ابومحمد جعفر بن احمد بن حسین (417-500)، مصارع العشاق، قسطنطنیه: مطبعة الجوائب، 1302ق.
- سزگین، محمّد فؤاد (1924- )، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه و تدوین و آمادهسازی مؤسسه نشر فهرستگان، به اهتمام خانه کتاب، چاپ نخست، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، بهار 1380.
- سُلَمی، ابوعبدالرحمان محمّد بن حسین (325-412)، طبقات الصوفیة، تحقیق نورالدین شریبه، قاهره، مکتبة الخانجی، چاپ سوم، 1418ق/1997م.
- سهروردی، ضیاءالدین ابونجیب (حدود 490- 563)، عوارف المعارف، ترجمه ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1364ش.
- شیروانی، حاج میرزا زینالعابدین (مستعلیشاه) (1194-1253ق)، بستان السیاحة، پیشگفتار و تصحیح منیژه محمودی، چاپ نخست، حقیقت، تهران، 1389ش.
- عیسی بن جنید شیرازی (زنده در 791)، تذکره هزار مزار: ترجمه شدّ الإزار (مزارات شیراز)، به تصحیح و تحشیه نورانی وصال، چاپ نخست، انتشارات کتابخانه احمدیه، شیراز، زمستان 1364.
- قاضی تنوخی، ابوعلی محسن بن علی بصری (327-384)، نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة، تحقیق عبود بن مهدی شالجی، دارصادر، بیروت، 1995م.
- قشیری، عبدالکریم بن هوازن (376-465)، ترجمه رساله قشیریه، ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ نهم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، بهار 1385.
- کاشانی، عزالدین محمود بن علی (ف735)، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، تصحیح و مقدمه و تعلیقات جلال‌الدین همایی، چاپ ششم، مؤسسه نشر هما، تهران، 1381ش.
- کحّاله، عمر رضا (1323- 1408ق)، معجم المؤلفین: تراجم مصنّفی الکتب العربیة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بیتا.
- کلاباذی بخاری، ابوبکر محمّد بن ابراهیم (ف380)، التعرّف لمذهب أهل التصّوف، تحقیق و مقدمه عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، بی‌نا، قاهره، 1380ق/1960م.
- مجموعٌ فیه عشرة اجزاء حدیثیة، تحقیق نبیل سعدالدین جرّار، چاپ نخست، دارالبشائر الاسلامیة، بیروت، 1422ق/2001م.
- محمود بن عثمان (قرن هشتم)، فردوس المرشدیة فی أسرار الصمدیة (سیرتنامه شیخ ابوالحسن کازرونی)، بهکوشش ایرج افشار، کتابخانه دانش، تهران، اردیبهشت 1333.
- مدرّسی تبریزی، محمدعلی (1258-1333)، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، چاپ چهارم، انتشارات خیام، تهران، 1374ش.
- مُستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمّد (ف434)، شرح التعرّف لمذهب التصوّف: نور المریدین و فضیحة المدّعین، تحقیق محمّد روشن، چاپ نخست، شرکت انتشارات اساطیر، تهران، 1366ش.
- مکّی، ابوطالب محمّد بن علی حارثی (ف386)،قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید إلی مقام التوحید، تصحیح سعید نسیب مکارم، چاپ سوم، دار صادر، بیروت، 2007م.
- ندیم، محمّد بن اسحاق (ف380)، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدّد، انتشارات اساطیر، تهران، 1381ش.
- نیرومند (محقّق)، کریم (1310- )، تاریخ پیدایش تصوّف و عرفان و سیر تحوّل و تطوّر آن، چاپ نخست، کتابفروشی ستاره، زنجان، 1364ش.
- همدانی، خواجه امام ابویعقوب یوسف بوزنجردی (440-535)، رتبة الحیات، تصحیح و مقدمه و توضیحات محمّدامین ریاحی، انتشارات توس، تهران، بهار 1362.
ابتدای صفحه