تحلیل حدیث «المؤمن مرآۀ المؤمن» بر مبنای حکمت متعالیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 دانشیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی

3 استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از حدیث المومن مرآت المومن برداشت‌های گوناگون صورت گرفته است. مطابق تفسیر عامیانه شخص می‌تواند نشان دهنده عیوب برادرِ مومن خود باشد. این نگرش، ناقص بوده و آثار نامطلوبی در فضای اخلاقی جامعه دارد. از این رو تحلیل عمیق و دقیق از حدیث ضروری بوده و اندیشه های حکمت متعالیه در این باب راهگشاست. سوال این است که بر اساس مبانی حکمت متعالیه چه تفسیری می توان از حدیث ارائه کرد که از پیامدهای تفاسیر عامیانه مصون باشد؟ با بررسی آثار ملاصدرا و سایر منابع به روش توصیفی- تحلیلی نتایجی حاصل شد. بر خلاف رویکرد عامیانه، که مومن اول را اصیل و اصلاح گرِ مومن دوم نشان داده، مطابق مبانی حکمت متعالیه مومن دوم جنبه اصالی و استقلالی داشته و مومن اول نقش تبعی و ابزاری دارد. بر این اساس و با کاربست اصل تشکیک در مرآتیت هر چه آینه قلب انسان شفاف‌تر باشد، وجودهای برتری را به نمایش می‌گزارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-         قرآن کریم
-         آمدی، سیف الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، به تحقیق احمد محمد مهدی، دارالکتب، قاهره، 1423ه. ق
-         آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الاعظم، مصحح سید محسن موسوی تبریزی، 7 مجلد، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1422ه. ق
-         همو، انوار الحقیقة و اطوار الطریقة و اسرار الشریعة، مصحح محسن موسوی تبریزی، نور علی نور، قم، 1382ه. ش
-         ابن‌عربی، محمد بن علی،رحمة من الرحمان فی تفسیر و الاشارات القرآن، ج4، مطبعة نضر، دمشق، سوریه،1410ه. ق
-         ابن‌عربی، فتوحات مکیه، ج13، داراحیاء التراث العربی ، بیروت، بی‌تا
-         ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج1، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404ه. ش
-         ابن‌منظور، محمد بن مکرم،  لسان العرب، ج13، دار صادر، بیروت، 1414ه. ق
-         ‏ابن‌هشام، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، المکتبة التجاریة الکبری، قاهره، 1404ق.
-         افلاکی، احمد بن اخی ناطور، مناقب العارفین، 2مجلد، بی‌نا، آنکارا، 1959م
-         بلخی، جلال الدین محمد، فیه ما فیه، مصحح فروزانفر، انتشارات نگاه، تهران، 1386ه. ش
-         جامی، عبدالرحمن، اشعة اللمعات، مصحح هادی رستگار مقدم گوهری، بوستان کتاب، قم،  1383ه. ش
-         جوادی آملی، عبدالله، تحریر تمهید القواعد صائن الدین علی بن محمد الترکه، انتشارات الزهراء، قم، 1372ه. ش
-         جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج5، دارالعلم للملایین، بیروت، 1376ه. ش
-         جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، بخش پنجم از جلد دوم، جلد10، ج2 ، نشر اسرا، چاپ سوم، قم، 1386ه. ش
-         الجیلانی، عبدالقادر، الفتح الربانی و الفیض الرحمانی، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، 1426ه. ق
-         همو، سر الاسرار و مظهر الأنوار فیما یحتاج الیه الأبرار، مصحح احمد فرید المزیدی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1428ه. ق
-         حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، مؤسسه النشر الاسلام، طبع رابعه، قم، 1404ه. ق
-         حسن زاده آملی، حسن، معرفت نفس، ج3، جلد سوم، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1362.
-         حسنی رازی، سید مرتضی بن داعی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی، انتشارات اساطیر، تهران، 1364ه. ش
-         حسینی اردکانی، احمد بن محمد، مرآت الاکوان تحریر شرح هدایة ملاصدرا، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1375ه. ش
-         حلی، الألفین، هجرت، قم، 1409ه. ش
-         الرازی، ابو زکریا یحیی بن معاذ، جواهر التصریف، مصحح سعید هارون عاشور، مکتبه الآداب، قاهره، 1423ه.ق
-         راغب اصفهانی، حسین بن محمد،  مفردات الفاظ قرآن، ج1، مرتضوی، تهران، 1374ه. ش
-         رضانژاد، غلامحسین، تمهیدالمبانییاتفسیر کبیر برسوره سبع المثانی، ج1، الزهرا (س)، تهران، 1383ه. ش
-         زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، 4جلد، جلد1، دارالکتاب العربی، لبنان، بیروت‏‏، 1407 ه. ق‏
-         السلمی، ابو عبدالرحمن محمد بن الحسین، مجموعه آثار السلمی، 3 مجلد، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1369ه. ش
-         سهروردی، شهاب الدین ابوحفص، عوارف المعارف، مصحح احمد عبدالرحیم اسایح، 2مجلد، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، 1427ه. ق
-         شبستری، محمود بن عبدالکریم، گلشن راز، مصحح محمدحماصیان، خدمات فرهنگی کرمان، 1382.
-         شرباصی، احمد، موسوعه اخلاق القرآن، ج3 و 4،  دارالرائدالعربی، لبنان، بیروت، 1407.
-      شیرازی، رکن الدین مسعود بن عبدالله معروف به بابارکنا، نصوص الخصوص فی ترجمه الفصوص، شرح فصوص الحکم به اهتمام دکتر رجبعلی مظلومی، دانشگاه مک گیل، مونترال- کانادا، مؤسسه مطالعات اسلامی شعبه تهران، با همکاری دانشگاه تهران، 1359.
-         الشیرازی، روزبهان بقلی، تفسیر عرائس البیان فی الحقایق القرآن، مصحح احمد فرید المزیدی، 3 مجلد، دارالکتب العلمیه، بیروت، 2008 م.
-         صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی التفسیر القرآن بالقرآن و السنۀ، ج9،  فرهنگ اسلامی، قم، 1406.
-         صادقی تهرانی، محمد، التفسیر الموضوعی لقران الکریم، ج15، دفتر مؤلف، قم، بی‌تا.
-         صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم‏، الحکمةالمتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، 9 جلد، ج1، 2، 3، 4، 5، 6، 8، 9، دار إحیاء التراث العربی، بیروت‏‏، 1981 م.
-         همو، تفسیر القرآن الکریم، 7جلد، ج 1، 2، 3، 4، بیدار، قم‏، 1366.
-         همو، اسرارالایات، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه اسلامی‏، تهران، ‏1360.
-         همو، المظاهر الهیه، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، ‏1378.
-         همو، سه رسائل فلسفی، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم‏، 1387.
-         همو، مبدأ و معاد، انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران‏‏، 1354.
-         همو، الشواهد الربوبیه، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت‏، 1417.‏
-         همو، شرح اصول الکافی، ج1، ترجمه محمد خواجوی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1369.
-         صدوق، محمدبن علی، التوحید، تحقیق حسینی تهرانی، ج5، انتشارات اسلامی، قم، بی‌تا
-         طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ج6، مرتضوی، تهران، 1375.
-         غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین،16 مجلد، مصحح عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی، دارالکتاب العربی، بیروت، بی‌تا
-         غلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیه، ج1، دارالکوخ، بی‌جا، 1425.
-         فراهیدی، خلیل ابن احمد، کتاب العین، ج8، نشر هجرت، قم، 1409.
-         قیصری، داوود، رسائل قیصری، مصحح سید جلال الدین آشتیانی، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه، تهران، 1381.
-         لاهیجى، محمد جعفر بن محمد صادق‏، شرح رسالة المشاعر، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، قم‏، 1386.
-         مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج1، موسسه الوفاء، بیروت، 1403.
-         مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس، ج18، دارالفکر،  بیروت، 1414.
-         معلمی، حسن، عرفان نظری، مرکز نشر هاجر، وابسته به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، قم، 1388.
-         مکارم شیرازی، ناصر، الاخلاق فی القرآن،مدرسة الإمام علی بن أبی طالب( علیه السلام)،  قم‏، 1428.
-        همدانی، عین القضات، تمهیدات، مصحح عفیف عسیران، دانشگاه تهران، تهران، 1341.