بررسی تطبیقی سه‌گانه های حکمت اسلامی و عرفان مولوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

فلسفه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، ایران

چکیده

در راهِ تبیینِ شوون سه گانه الهی، سه‌گانه‌های مختلفی طرح شده است که حکمِ مراتبِ یک حقیقت واحد را دارند؛ سه‌گانه‌هایی نظیرِ: 1. دنیا، برزخ، آخرت.2. ملک، ملکوت، جبروت. 3. ماده، مثال، عقل. 4. زمان، دهر، سرمد.5. اسلام، ایمان، احسان. 6. شریعت، طریقت، حقیقت. 7. علم‌الیقین، عین‌الیقین، حق‌الیقین. و... مولوی نیز در عرفانِ خود برای تبیینِ شووونِ الهی از سه‌گانه‌های زیادی - هم برگرفته شده از منابع اسلامی و هم متناسب با ادبیاتِ ادبی و عرفانی خود – بهره برده است. مقاله حاضر در پی آن است در وهله‌ی اول مهم‌ترین سه‌گانه‌های مطرح شده در عرفانِ مولوی را - با رویکردِ تطبیق با حکمتِ اسلامی – فهرست و تبیین نماید؛ و در وهله‌ی دوم این مساله را پاسخ دهد که چرا نمی‌توان هر سه‌گانه‌ای را به مجموعه‌ی یاد شده اضافه کرد؟ پاسخ این سوال مهم به اصلِ وزین تشکیک در فلسفه‌ی اسلامی باز می‌گردد؛ مطابق این اصل تنها سه‌گانه‌هایی که باهم رابطه‌ی طولی دارند و در واقع یک حقیقت با سه مرتبه‌اند می‌توانند در زمره‌ی مراتب یاد شده باشند؛ یعنی سه‌گانه‌هایی که وحدت و در عینِ حال تمایز و کثرتِ تشکیکی بین‌شان حاکم است؛ از این مبحث شاهدی برای وحدتِ معنایی در عینِ کثرتِ صوریِ علومِ اسلامی هم می‌توان استخراج نمود. یعنی جان‌مایه‌ی عرفان و حکمتِ اسلامی یکی است اما هر کس به زبان خود صفت حمد او می‌گوید «بلبل به غزل خوانی و قمری به ترانه».

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-         آلوسى، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، 16جلد، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی، چاپ اول،  بیروت، لبنان، 1415 ه.ق.
-         الجرجانى، السید الشریف على بن محمد، کتاب التعریفات، 1جلد، چاپ چهارم، ناصر خسرو، تهران، 1370 ه ش.
-         الجرجانى، السید الشریف على بن محمد، کتاب التعریفات، 1جلد، چاپ چهارم، ناصر خسرو، تهران، 1370 ه ش.
-         سبزواری، ملاهادی، تعلیقات بر الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، 1جلد، چاپ دوم، مرکز نشر دانشگاهى، تهران، 1360 ه.ش.
-         سبزوارى، ملا هادى ، شرح مثنوى (سبزوارى)، 3جلد، چاپ اول، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، تهران، 1374.
-         سهروردی، شیخ شهاب­الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، تهران، 1375.
-         سجادى، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، 3جلد، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1373 ه ش.
-         سلطان على‏شاه، سلطان محمد بن حیدر، متن و ترجمه فارسى تفسیر شریف بیان السعادة فى مقامات العبادة، 14جلد، چاپ اول، سرالأسرار، تهران، 1372 ه.ش.
-         شبسترى، شیخ محمود ، گلشن راز، 1جلد، چاپ اول، انتشارات خدمات فرهنگى کرمان، کرمان، 1382.
-     ملاصدرا، صدرالدین، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الأربعة (با حاشیه علامه طباطبائى)، 9 جلد، چاپ سوم، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1981 م.
-         ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم، المبدا و المعاد (صدر المتالهین )، 1جلد، چاپ اول، انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1354 ه.ش.
-         ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الأربعة (با حاشیه علامه طباطبائى)، 9جلد، چاپ سوم، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1981 م.
-         ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، 7جلد، چاپ دوم، بیدار، قم، 1366.
-         ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، 7جلد، چاپ دوم، بیدار، قم، 1366 ه.ش.
-         مولانا، جلال الدین محمد، مثنوى معنوى، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، تهران، 1373.
-         مولانا جلال الدین محمد بلخى(مولوى)، فیه ما فیه، چاپ دوم، انتشارات نگاه، تهران، 1386.
-         مولانا جلال الدین محمد بلخى (مولوى)، دیوان کبیر شمس، 1جلد، چاپ اول، طلایه، تهران، 1384.
-         همایى، جلال الدین، مولوى نامه؛ مولوى چه مى گوید؟، 2جلد، چاپ دهم، نشر هما، تهران، 1385.
همایى، جلال الدین، تفسیر مثنوى مولوى، چاپ دوم، دانشگاه تهران، تهران، 1384.