نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
2 عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی/پژوهشکده حکمت معاصر
3 دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی
چکیده
یکی از تفسیرهای رایج در معرفت شناسی صدرایی دیدگاهی است که علیرغم پایبندی به نگاه وجودیِ صدرا در تبیین حقیقت علم، فاصله معناداری در دیگر فروع و احکام بحث، از قبیل نسبت میان علم و وجود ذهنی، تعیین مصداق معلوم بالذات در علم حصولی و دیگر مسائلی از این دست، با مواضع صریح مرحوم آخوند دارد. کلید اصلی این اختلافات، قول به تفکیک و مغایرت وجودی میان علم و وجود ذهنی است و نتایجی که از این تفکیک حاصل می شود ظلیّت وجود ذهنی نسبت به علم، معلوم بالذات دانستن وجودِ علم و معلوم بالعرض دانستن وجود ذهنی است. لیکن، ما در این بررسی نشان خواهیم داد که تفکیک مذکور در نزد صدرا صرفاً جنبۀ اعتباری داشته و علم و وجود ذهنی از نظرگاه او اتحاد وجودی دارند و برخلاف تفسیر فوق الذکر، این وجود ذهنی است که در علم حصولی معلوم بالذات است و ظلیت آن نسبت به موجودات خارجی است نه وجودِ علم.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
[1]. ر.ک: ابن‌سینا، 1404ب: 140
[1]. ر.ک: بهمنیار، 1375: 401 و497.
[1]. ر.ک: غزالی،1382: 198.
[1]. ر.ک: بغدادی، 1373، ج3: 2.
[1]. ر.ک: تفتازانی،1409، ج2: 308.
[1]. برای نمونه ر.ک: فخر رازی، 1986، ج1: 219/ ابن‌سینا،1400: 248/ طوسی، 1405: 157-155.
[1]. برای مثال ر.ک: ملاصدرا،1363ب: 108و261و263/ همو، 1368، ج1: 290/ همان، ج3: 356.
[1]. «کل کمال یلحق للاشیاء بواسطة الوجود»(صدرا، 1366، ج3: 210).
[1]. برای ملاحظه نمونههای دیگر ر.ک: (بیات،1383: 29-30) / (شجاری، 1387: 2).
[1]. از آن جمله میتوان قائلین به نظریه اضافه یا نظریه شبح در باب حقیقت علم را نام برد.
[1]. ر.ک: (عبودیّت،1392، ج2: 130).
[1]. تعبیر پرکاربردی در آثار اوست: (صدرا،1368، ج1: 290) و (همان، ج3: 286و292و294و345 و354و356و382) و (همو،1363ب: 263). نکتهای که باید بدان توجه کرد این است که صدرا در یک مورد از این تعاریف قید «للجوهر الدراک او عنده» را در تعریف علم به «وجود شیء مجرد ازماده» لحاظ میکند، ولی به نظر میرسد در سایر موارد این قید را به جهت بداهت، در نظر نمیگیرد؛ چرا که وقتی سخن از علم و ادراک به میان میآید حتما عالم و ادراک کننده در تقدیر است.
[1]. ر.ک: (ملاصدرا، 1368، ج3: 278).
[1]. برای ملاحظه نظر علامه طباطبائی در این باره ر.ک: (ملاصدرا، 1368، ج1: 286-284، حاشیه طباطبائی) همچنین برای تفصیل بیشتر ر.ک: الحیدری، بیتا:60-59.
[1]. برای نمونه ر.ک: ملاصدرا،1368، ج1: 263و266و268و269و277/ همو،1354: 391/ همو،1363ب: 109/ همو، 1363الف:7.
[1]. علامه طباطبائی این اشکال را در حاشیه اسفار به این صورت طرح میکند که: به تصریح آخوند وجود ذهنی هم اضعف از وجود خارجی و هم اقوی از آن است و علامه با تفکیک دو جهت متمایز در وجود ذهنی، یکی با نظر به خودش و ثبوت فینفسهاش و دومی در قیاس با وجود خارجی، سعی در حل مشکل دارد. بنگرید به: (ملاصدرا،1368، ج1: 286-284، حاشیه علامه طباطبائی).
[1]. برای ملاحظه مثال‌هایی دیگر از این مواضع ر.ک: اهل سرمدی،1394: 18/ شجاری،1387: .9
[1]. برای ملاحظه تعبیری مشابه ر.ک: همو، 1354: 391
[1]. رک: زنوزی، ملا عبدالله ،1381: 82.
[1]. رک: مدرس زنوزی، 1378، ج3: 388.
[1]. ر.ک: حسن زاده آملی، 1387، ج3: 508 و 745.
[1]. ر.ک: صمدی آملی، 1386، ج1: 410.
[1]. برای ملاحظه اشکال و پاسخ صدرا به آن ر.ک: ملاصدرا، 1368: ج1: 312-311.
[1]. مشروح این نظر در: همان: 239-238
[1]ر.ک: همان: 269.
[1]. برای مثال ر.ک: صدرا،1368:ج3: 318و462 و463و 464 / همان: ج6: 151/ همان، ج7: 265-264.
[1]. ر.ک: جوادی آملی، 1386: ج 1-4: 42 و 97.
[1]. برای ملاحظة تفاوت علم حصولی و حضوری ر.ک: ملاصدرا، 1367: 5-4 / همو،1363ب: 109-108؛ و برای تفصیل بیشتر ر.ک: عبودیّت،1392: ج2: 22-19.
[1]. برای مشاهده نمونههای متأخر از این شروح و تعلیقات ر.ک: الحیدری،1392:ج1: 269/ همان، ج2: 22/ شاه آبادی، 1381، ج1: 203
[1]. «و کذا کل علم متحد الهویة مع المعلوم بما هو معلوم» (صدرا، 1368، ج6: 324).
[1]. برای تحقیق این مدعا، بنگرید به مدخل «تفسیر» از باب «فسر» در فرهنگ‌های مختلف یا مقالات پژوهشی که به طور خاص به «اصطلاحشناسی تفسیر» پرداختهاند.
[1]. برای تبیین این عقیده ر.ک: عبودیّت، 1392: ج2: 23-22.
-
)