نقد تمایز علم از وجود ذهنی در معرفت شناسی صدرایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

2 عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی/پژوهشکده حکمت معاصر

3 دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی

10.22034/iw.2019.193062.1340

چکیده

یکی از تفسیرهای رایج در معرفت شناسی صدرایی دیدگاهی است که علیرغم پایبندی به نگاه وجودیِ صدرا در تبیین حقیقت علم، فاصله معناداری در دیگر فروع و احکام بحث، از قبیل نسبت میان علم و وجود ذهنی، تعیین مصداق معلوم بالذات در علم حصولی و دیگر مسائلی از این دست، با مواضع صریح مرحوم آخوند دارد. کلید اصلی این اختلافات، قول به تفکیک و مغایرت وجودی میان علم و وجود ذهنی است و نتایجی که از این تفکیک حاصل می شود ظلیّت وجود ذهنی نسبت به علم، معلوم بالذات دانستن وجودِ علم و معلوم بالعرض دانستن وجود ذهنی است. لیکن، ما در این بررسی نشان خواهیم داد که تفکیک مذکور در نزد صدرا صرفاً جنبۀ اعتباری داشته و علم و وجود ذهنی از نظرگاه او اتحاد وجودی دارند و برخلاف تفسیر فوق الذکر، این وجود ذهنی است که در علم حصولی معلوم بالذات است و ظلیت آن نسبت به موجودات خارجی است نه وجودِ علم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

اصل مقاله

[1]. ر.ک: ابن‌سینا، 1404ب: 140

[1]. ر.ک: بهمنیار، 1375: 401 و497.

[1]. ر.ک: غزالی،1382: 198.

[1]. ر.ک: بغدادی، 1373، ج‏3: 2.

[1]. ر.ک: تفتازانی،1409، ج2: 308.

[1]. برای نمونه ر.ک: فخر رازی، 1986، ج‏1: 219/ ابن‌سینا،1400: 248/ طوسی، 1405: 157-155.

[1]. برای مثال ر.ک: ملاصدرا،1363ب: 108و261و263/ همو، 1368، ج1: 290/ همان، ج3: 356.

[1]. «کل کمال یلحق للاشیاء بواسطة الوجود»(صدرا، 1366، ج3: 210).

[1]. برای ملاحظه نمونه­های دیگر ر.ک: (بیات،1383: 29-30) / (شجاری، 1387: 2).

[1]. از آن جمله می­توان قائلین به نظریه اضافه یا نظریه شبح در باب حقیقت علم را نام برد.

[1]. ر.ک: (عبودیّت،1392، ج2: 130).

[1]. تعبیر پرکاربردی در آثار اوست: (صدرا،1368، ج1: 290) و (همان، ج3: 286و292و294و345 و354و356و382) و (همو،1363ب: 263). نکته­ای که باید بدان توجه کرد این است که صدرا در یک مورد از این تعاریف قید «للجوهر الدراک او عنده» را در تعریف علم به «وجود شیء مجرد ازماده» لحاظ می­کند، ولی به نظر می­رسد در سایر موارد این قید را به جهت بداهت، در نظر نمی­گیرد؛ چرا که وقتی سخن از علم و ادراک به میان می­آید حتما عالم و ادراک کننده در تقدیر است.

[1]. ر.ک: (ملاصدرا، 1368، ج3: 278).

[1]. برای ملاحظه نظر علامه طباطبائی در این باره ر.ک: (ملاصدرا، 1368، ج1: 286-284، حاشیه طباطبائی) همچنین برای تفصیل بیشتر ر.ک: الحیدری، بی­تا:60-59.

[1]. برای نمونه ر.ک: ملاصدرا،1368، ج1: 263و266و268و269و277/ همو،1354: 391/ همو،1363ب: 109/ همو، 1363الف:7.

[1]. علامه طباطبائی این اشکال را در حاشیه اسفار به این صورت طرح می­کند که: به تصریح آخوند وجود ذهنی هم اضعف از وجود خارجی و هم اقوی از آن است و علامه با تفکیک دو جهت متمایز در وجود ذهنی، یکی با نظر به خودش و ثبوت فی­نفسه­اش و دومی در قیاس با وجود خارجی، سعی در حل مشکل دارد. بنگرید به: (ملاصدرا،1368، ج1: 286-284، حاشیه علامه طباطبائی).

[1]. برای ملاحظه مثال‌هایی دیگر از این مواضع ر.ک: اهل سرمدی،1394: 18/ شجاری،1387: .9

[1]. برای ملاحظه تعبیری مشابه ر.ک: همو، 1354: 391

[1]. رک: زنوزی، ملا عبدالله ،1381: 82.

[1]. رک: مدرس زنوزی، 1378، ج3:  388.

[1]. ر.ک: حسن زاده آملی، 1387، ج3:  508 و 745.

[1]. ر.ک: صمدی آملی، 1386، ج1: 410.

[1]. برای ملاحظه اشکال و پاسخ صدرا به آن ر.ک: ملاصدرا، 1368: ج1: 312-311.

[1]. مشروح این نظر در: همان: 239-238

 [1]ر.ک: همان: 269.

[1]. برای مثال ر.ک: صدرا،1368:ج3: 318و462 و463و 464 / همان: ج6: 151/ همان، ج7: 265-264.

[1]. ر.ک: جوادی آملی، 1386: ج 1-4: 42 و 97.

[1]. برای ملاحظة تفاوت علم حصولی و حضوری ر.ک: ملاصدرا، 1367: 5-4 / همو،1363ب: 109-108؛ و برای تفصیل بیشتر ر.ک: عبودیّت،1392: ج2: 22-19.

[1]. برای مشاهده نمونه­های متأخر از این شروح و تعلیقات ر.ک: الحیدری،1392:ج1: 269/ همان، ج2: 22/ شاه آبادی، 1381، ج1: 203

[1]. «و کذا کل علم متحد الهویة مع المعلوم بما هو معلوم‏» (صدرا، 1368، ج6: 324).

[1]. برای تحقیق این مدعا، بنگرید به مدخل «تفسیر» از باب «فسر» در فرهنگ‌های مختلف یا مقالات پژوهشی که به طور خاص به «اصطلاح­شناسی تفسیر» پرداخته­اند.

[1]. برای تبیین این عقیده ر.ک: عبودیّت، 1392: ج2: 23-22.

 

-      

مراجع

-     ابن‌سینا،  التعلیقات، تحقیق از عبد الرحمن بدوى‏، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404الف.
-     ــــــــــ ، رسائل ابن سینا، انتشارات بیدار، قم، 1400.
-     ــــــــــ ، الشفا-الالهیات، تصحیح سعید زائد- الاب قنواتى، ‏مرعشى نجفى، قم،1404 ب.
-     ارسطو، منطق ارسطو (ارگانون)، ترجمه میر شمس‌الدین ادیب سلطانی، چاپ اول، انتشارات نگاه، تهران، 1378.
-     اهل سرمدی، نفیسه، (1394ش)، «از خیال شناسی ابن­عربی تا معرفت­شناسی صدرایی»، جاویدان خرد، دوره12، شماره27، صص 5-28.
-     بغدادی، ابوالبرکات، المعتبر فى الحکمة، چاپ دوم، دانشگاه اصفهان، اصفهان، 1373.
-     بهمنیار،  التحصیل، تصحیح شهید مطهرى‏، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران،1375.
-     بیات، محمد حسین(1383ش)، «حقیقت علم و اتحاد عاقل به معقول از دیدگاه ملاصدرا و دیگر متفکران اسلامی»، زبان و ادب، سال هفتم، شماره21، صص28-68.
-     تفتازانی، سعدالدین،  شرح المقاصد، تعلیق عبد الرحمن عمیره، ‏چاپ اول، الشریف الرضی، افست قم، 1409ق.
-     جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم (شرح جلد اول اسفار)، تحقیق حمید پارسانیا، چاپ سوم، اسراء، قم، 1386.
-     جوادی آملی، عبدالله،  فلسفه صدرا، جلد اول، تحقیق محمدکاظم بادپا، چاپ سوم، اسراء،  قم، 1388.
-     حسن زاده آملی، حسن، شرح فارسی الاسفار الاربعة، بوستان کتاب،  قم،  1387.
-     الحیدری، کمال،  شرح نهایة الحکمة: العقل و العاقل و المعقول، چاپ اول، دار فراقد للطباعة و النشر، قم، بی­تا.
-     ـــــــــــــــــ ، کتاب المعاد، مؤسسه الهدی للطباعة و النشر، بیروت، 1392.
-     زنوزى، عبدالله،  لمعات الهیه، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، چاپ 2، مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران،تهران، 1381.
-     شاه آبادی، محمد، رشحات الحکمة تعلیقة علی الاسفار، نشر مهدی یار،  قم، 1381.
-     شجاری، مرتضی(1387ش)، «تفاوت علم و وجود ذهنی در معرفت شناسی ملاصدرا و بررسی نتایج آن»، آینه معرفت، دوره8، شماره1، صص1-26.
-     شیرازی، قطب‌الدین،  درة التاج، تصحیح سید محمد مشکوه، چاپ سوم، انتشارات حکمت، تهران، 1369.
-     صمدى آملى، داوود،  شرح نهایة الحکمة، چاپ اول، قائم آل محمد (عج)، قم، 1386.
-     طوسی، خواجه نصیرالدین،  اساس الاقتباس، تصحیح مدرس رضوى‏، چاپ سوم، دانشگاه تهران، تهران، 1361.
-     ـــــــــــــــــــــــــ ، تلخیص المحصل، چاپ دوم، دار الاضواء، بیروت، 1405ق.
-     عبودیت، عبدالرسول،  درآمدی به نظام حکمت صدرائی، جلد دوم، سمت، تهران، 1392.
-     غزالی، ابو حامد، تهافت الفلاسفة، تحقیق سلیمان دنیا، چاپ اول، شمس تبریزى، تهران، 1382.
-     فخر رازی، الاربعین فی اصول الدین، چاپ اول، مکتبة الکلیات الازهریة، قاهره، 1986م.
-     ـــــــــــ المباحث المشرقیة فى علم الالهیات و الطبیعیات، چاپ دوم، انتشارات بیدار، قم، 1411ق.
-     قربانی، زهره، و امام جمعه، مهدی(1392ش)، «انقلاب صدرایی در ذهن­شناسی و طرح نوینی در معرفت­شناسی»، حکمت اسرا، سال پنجم، شماره چهارم، صص73-96.
-     گلی ملک آبادی، اکبر(1388ش)، «تفاوت علم با وجود ذهنی از دیدگاه ملاصدرا»، پژوهشهای اسلامی، سال سوم، شماره5، صص197-217.
-     مدرس زنوزی، مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا على مدرس طهرانى، تصحیح محسن کدیور، چاپ اول، اطلاعات، تهران، 1378.
-     ملاصدرا،  آگاهی و گواهی، ترجمه مهدی حائری یزدی، چاپ اول، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1367.
-     ــــــــــ، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، چاپ 2، مکتبة المصطفوی، قم، 1368.
-     ــــــــــ ، شرح اصول الکافی، تصحیح محمد خواجوی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،  تهران، 1366.
-     ــــــــــ،  شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح نجفقلی حبیبی، چاپ اول، بنیاد صدرا، تهران، 1382.
-     ـــــــــ الشواهدالربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، چاپ دوم، مرکز نشر دانشگاهی، مشهد، 1360.
-     ــــــــــعرشیه، تصحیح غلامحسین آهنی، بی­نا، ایران، 1341.
-     ــــــــــ المبدأ و المعاد، تصحیح سید جلال الدین آشتیانى‏، انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1354.
-     ــــــــــ ، المشاعر، ترجمه عماد الدوله، طهوری، تهران، 1363ش-الف.
-     ــــــــــ، المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1378.
-     ــــــــــ،  مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، چاپ اوّل، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1363ب.
جاویدان خرد
دوره 16، شماره 35 - شماره پیاپی 35
بهار و تابستان 1398
صفحه 233-261

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار