پدیدار شناسی ارادۀ آزاد در حکمت متعالیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

شهودی که انسان از ارادۀ آزاد دارد، همواره تکیه‌گاهی مستحکم در مقابل چالش‌های تردیدبرانگیز ارادۀ آزاد به حساب آمده است. در سنت فلسفۀ اسلامی این شهود منحصراً در قالب علم حضوری به اختیار مطرح شده و امری غیر قابل تردید به حساب آمده است، اما آن‌چنان که شایسته است دربارۀ جنبه‌های مختلف و درجات شدت و ضعف این علم حضوری بحث نشده است. در این مقاله با استفاده از مبانی حکمت متعالیه و با روش تحلیلی ـ برهانی، به پدیدار شناسی اراده آزاد پرداخته‌ایم، به این معنا که شهود خود نسبت به ارادۀ آزاد را بررسی کرده و ارزش معرفتی آن را مشخص کرده‌‌ایم. تحلیل پدیدارشناسانۀ ارادۀ آزاد ما را به این نتیجه رساند که شهود ارادۀ آزاد مجموعه‌ای درهم‌تنیده از ده مؤلفۀ ادراکی است. این مؤلفه‌ها از حیث اعتبار معرفت‌شناختی یکسان نیستند و در سه گروه مختلف دسته‌بندی می‌شوند. برخی از آنها به نحو علم حضوری با درجۀ وضوح زیاد هستند و یا گزاره‌هایی هستند که برگرفته از این علم حضوری خاص هستند (گزاره‌های وجدانی). این گروه به طور مطلق و بدون هیچ شرطی به لحاظ معرفت‌شناختی معتبرند. گروه دیگر به علم حضوری با درجۀ وضوح زیاد مستند نیستند و برای معتبر بودن، به تکمیل و تتمیم برخی قرائن و شواهد احتیاج دارند. گروه سوم از امور تشکیکی و دارای مراتب هستند و هر مرتبه از اعتبار معرفتی متفاوتی نسبت به سایر مراتب برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-      حسین­زادۀ یزدی، محمد، کاوشی در ژرفای معرفت­شناسی 2: منابع معرفت، چاپ اول، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی،قم، 1386.
-      دارتیگ، آندره، پدیدارشناسی چیست؟، ترجمۀ محمود نوالی، چاپ ششم، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، تهران، 1391.
-   سهروردی، شهاب الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، به تصحیح و مقدمه هانرى کربن و سید حسین نصر و نجفقلى حبیبی، چاپ دوم، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1375.
-      فیاضی، غلامرضا، درآمدی بر معرفت­شناسی، تدوین و نگارش مرتضی رضایی و احمدحسین شریفی، چاپ اول، انتشارات مؤسسۀ آموزش و پژوهشی امام خمینی، قم، 1386.
-      مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، چاپ اول، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی،تهران، 1387.
-       ــــــــــــــــــــــــ ، تعلیقة علی نهایة الحکمة، چاپ اول، انتشارات مؤسسه در راه حق،قم،  1405ق.
-      ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، چاپ سوم، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1981م.
-   ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، المبدأ و المعاد، تقدیم و تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، چاپ سوم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1380.
-      نوالی، محمود، تابستان و پاییز 1369ش، «پدیدار شناسی چیست؟»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دورۀ 2 ـ 3، سال 33، شمارۀ 135 ـ 136.
-      وودراف اسمیت، دیوید، مدخل پدیدار شناسی از دانشنامۀ استنفورد، ترجمۀ مسعود علیا، چاپ سوم، انتشارات ققنوس، تهران، 1395.
-   یزدان­پناه، سید یدالله، حکمت اشراق، تحقیق و نگارش دکتر مهدی علی­پور، چاپ اول، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، 1389.
-       Frankfurt, Harry. G, (Dec. 4, 1969), “Alternate Possibilities and Moral Responsibility” The Journal of Philosophy, Vol. 66, No. 23, pp. 829-839.