نسبت امر «ممکن» با «زمان» و «قوه» در فلسفۀ فارابی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

آنچه ابن سینا در ذکر معانی مختلف امکان (عام، خاص و اخص) ذکر می کند و امکان استقبالی را معنی مستقلی از امکان می شناسد، در آثار فارابی سابقه ندارد. فارابی در آثار منطقی اش ممکن را هم دارای نسبت با مقاطع مختلف زمان می داند (به معنی لاوجود یا وجود در زمان حال و نامعلومِ ذاتی بودنِ وجود یا لاوجودش در آینده) هم دارای قوه. این نشان می دهد که او امکان را دارای یک معنا و یکسان با امکان استقبالی و امکان استعدادی می داند و بنابراین امکان از نظر او تنها متعلق به عالم ماده است. در برخی آثار فلسفیش این توضیحات در مورد ممکن با حذف تصریح به نسبت امر ممکن با زمان تکرار می شود. ولی در برخی دیگر از آثار فلسفی منسوب به فارابی، ممکن _همچون آثار ابن سینا_ با معلولیت و وابستگی به غیر تبیین می شود نه زمانمندی و بالقوه بودن و در نتیجه می تواند شامل همه موجودات ماسوی الله بشود. در طبقه بندیهای موجودات دردسته اول از آثار فلسفی فارابی اجرام سماوی دارای جایگاه مبهمی هستند و هرچند بر حسب تعریف ذیل موجودات واجب قرار می گیرند ولی دارا بودن حرکت می تواند موجب تردید در این جایگاه شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-         ابن‌رشد، محمدبن احمد، تفسیر مابعدالطبیعه، ج ۳، چ۲، حکمت، تهران،  1380.
-         ابن‏سینا، حسین‌بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، نشر البلاغة، قم، 1375.
-         ــــــــــــــــــــــــــ ، التعلیقات، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1391.
-         ــــــــــــــــــــــــــ ، منطق المشرقیین، چ2، مکتبة آیة الله مرعشی، تهران، 1405.
-         ــــــــــــــــــــــــــ ، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، دانشگاه تهران، تهران، 1379.
-         احسانی، ملیحه، «تحلیل رابطه فلسفی‌ـ منطقی مواد و جهات براساس آرای ابن‏سینا»، پایان‌نامه دکتری، مدرسه عالی شهید مطهری، 1394.
-         ارسطو، متافیزیک (مابعدالطبیعه)، ترجمه شرف‌الدین خراسانی، چ۳، حکمت، تهران، 1384.
-         ــــــ ، منطق ارسطو، تحقیق و مقدمه عبدالرحمن بدوی، وکالة المطبوعات، دارالقلم، بیروت، 1980.
-         شیروانی، علی، امکان استقبالی و تعین صدق در گزاره‌های ناظر به آینده، پژوهش‌های فلسفی- کلامی، تابستان 1384، شماره24، از 120-143
-         فارابی، محمدبن محمد، الاعمال الفلسفیة، مقدمه و تحقیق و تعلیق جعفر آل یاسین، چ 1، دارالمناهل، بیروت، 1413.
-         ـــــــــــــــــــــ ، رسائل فارابی، چ1، مطبعة مجلس، دائرة المعارف العثمانیة، حیدر آباد الدکن، 1349.
-         ـــــــــــــــــــــ ، کتاب السیاسة المدنیة الملقب بمبادئ الموجودات، تحقیق و مقدمه و تعلیق فوزی متری نجار، چ۲، مکتبة الزهراء، تهران، 1366.
-         ـــــــــــــــــــــ ، فصوص‌الحکمة، شرح سید اسماعیل شنب غازانی، تحقیق علی اوجبی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1381.
-         ــــــــــــــــــــ ، فصول منتزعة، تحقیق و مقدمه و تعلیق فوزی متری نجار، چ۲، مکتبة الزهراء، تهران، 1405ه.
-         ــــــــــــــــــــ ، المنطقیات للفارابی، ج1، النصوص المنطقیة، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، کتابخانه آیة‌الله العظمی‌مرعشی نجفی، قم، 1408ه.
-         ــــــــــــــــــــ ، المنطقیات للفارابی، ج2، الشروح المنطقیة، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، کتابخانه آیة‌الله العظمی‌مرعشی نجفی، قم،1409ه
-         ـــــــــــــــــــــ ، الثمرة المرضیة فی بعض الرسالات الفارابیة، نشر فریدرخ دیترتسی، چاپ اول لیدن، 1890م، چاپ مجدد: معهد تاریخ العلوم العربیة الاسلامیة، دانشگاه فرانکفورت، 1419هـ الف.
-         ــــــــــــــــــــ ، بعض رسائل و کتب فی الفلسفة لأبی نصر محمد محمد بن الفارابی، چاپ اول حیدر آباد، 1340ـ1349ه، چاپ مجدد: فؤاد سزکین، معهد تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، دانشگاه فرانکفورت، 1419هـ ب
-         ــــــــــــــــــــ ، کتاب ‌الحروف، تحقیق و مقدمه و تعلیق محسن مهدی، دار المشرق، بیروت، 1986.
-         ــــــــــــــــــــ ، آراء اهل المدینة الفاضلة، مقدمه و شرح علی بوملحم، مکتبة الهلال، بیروت،1995.
-         مرتضی، مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ج10، انتشارات صدرا، تهران، 1377.
 
-          Adamson, Peter (2006), The Arabic Sea Battle: al-Farabi on the Problem of Future Contingents, Archiv für Geschichte der Philosophie, 88. Bd., S. 163-88 DOI 10.1515/AGPH.
-          Janos, Damin (2012), Method, Structure, and Development in al-Farabi's Cosmology, Leiden, Boston, 2012.