نوع مقاله : مقاله ترویجی
نویسندگان
1 موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
2 عضو هیأت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
المبدأ والمعاد یکی از کتابهای فلسفی ابنسینا است که نسبت به کتابهایی چون الشفاء، النجاة و الإشارات والتنبیهات کمتر مورد توجّه قرار گرفته است. این کتاب، نسبتاً مفصّل و شامل بسیاری از مسائل مهمّ مربوط به الهیّات و طبیعیّات است و با وجود شباهتهایی که با دو کتاب الشفاء و النجاة دارد[1]، دارای عناوین، مطالب و تبیینهای متفاوت و گاهی منحصر بفرد در مباحثی مانند ادراک معقولات، حرکت، افلاک و نفس است که از جهت تطوّر مسائل فلسفی حائز اهمیت است، بنابراین برای دستیابی کامل به منظومه فکری ابنسینا و تحصیل رابطه این اثر با سایر آثار او لازم است این اثر را مورد تحقیق قرار دهیم. از طرفی چون این کتاب تاکنون به شیوه شایستهای تصحیح نشده است، تصحیح انتقادی آن بر اساس نسخههای معتبر، کاری ضروری است تا در نهایت، متنی قابل استناد برای اهل تحقیق ارائه شود.
1-2. صحّت انتساب
کتاب المبدأ والمعاد[2] از جمله آثار ابنسینا است که در صحّت انتساب آن به وی تردیدی نیست. در رساله سرگذشت در سه موضع از این کتاب نام برده شده است. جوزجانی در رساله مذکور، وقتی ورود ابنسینا به گرگان[3] و سکونتش در آنجا را گزارش میکند، میگوید: «وصنّف لأبی محمّد الشیرازیّ[4] کتاب المبدأ والمعاد»؛ تعبیر «صنّف» بیانگر این است که این کتاب، نوشته خود ابنسینا است و از آثار املاء شده نیست. جوزجانی بار دیگر، هنگامی که فهرست همه کتابهای ابنسینا را میآورد از این کتاب، چنین یاد میکند: «کتاب المبدأ والمعاد مجلّدة»؛ این تعبیر نیز بیانگر یک جلد بودن این کتاب است. در بخش الحاقی رساله سرگذشت نیز نام این کتاب، ضمن آثار ابنسینا و از مصنّفات او در گرگان آمده است. (Avicenna. 1974: 44, 46, 94)
علاوه بر این، در منابع تاریخی دیگری که سرگذشت ابنسینا و آثار او بیان شده است، این کتاب از آثار قطعی او ذکر شده است؛ در این باره میتوان از کتابهایی همچون تتمّة صوان الحکمة یا تاریخ حکماء الإسلام (البیهقی، 1365/ 1946: 59 و 60)، عیون الأنباء فی طبقات الأطبّاء (ابن أبی أصیبعة، 1965: 440 و 457) و مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار (ابنفضل اللّه العُمریّ، 1423: 81 و 82) نام برد.
همچنین خود ابنسینا در اثر دیگرش (المباحَثات) از این کتاب نام برده و به آن ارجاع داده است (نک: ابنسینا، 1396: 310) و فیلسوفان قریب العصر به زمان حیات ابنسینا نیز در آثار خویش، نام این کتاب را آورده و مطالبی از آن، نقل قول کردهاند (نک: عنوان 2-3 از این نوشته)؛ این امر علاوه بر اینکه اهمّیّت این کتاب در نزد ایشان را میرساند، تأییدی بر صحّت انتساب آن به ابنسینا نیز میباشد. در نتیجه، کتاب المبدأ والمعاد از آثار قطعی ابنسینا است و در صحّت انتساب آن به وی جای هیچگونه تردیدی نیست.
2-2. تاریخ نگارش
مطابق گزارش منابع معتبر تاریخی ـ که در بخش قبلی گذشت ـ ابنسینا کتاب المبدأ والمعاد را در گرگان نوشته است و چون او در حدود سال 403 تا 404 قمری در گرگان بوده است[5] تاریخ تألیف این کتاب، در این محدوده زمانی، یعنی حدود سی و سه سالگی ابنسینا خواهد بود و این به معنای نگارش آن پیش از کتابهایی چون الشفاء، النجاة و دانشنامه علایی است، امّا نکته قابل توجّه این که او در چندین جای این کتاب از الطبیعیّات خود نام میبرد (نک: ابنسینا، 1363: 39، 52-50، 92) و همچنین در یک جا از البرهان خویش یاد میکند (نک: همان: 35). در جمع میان این دو میتوان چنین گفت که منظور از الطبیعیّات و البرهان نوشتههای دیگری غیر از آن چیزی است که در کتب متأخّر مذکور آمده است.
3-2. المبدأ والمعاد در دیگر آثار
در میان آثار موجود، نخستین کسی که به نام کتاب المبدأ والمعاد تصریح کرده و به آن ارجاع داده، خود ابنسینا است. او در کتاب المباحَثات در مسأله نسبت نفس به صوَر معقوله، چنین میگوید: «نسبة النفس إلى الصور المعقولة کنسبة المادّة إلی الصور بوجه ما وإن کان بینهما خلاف کما ذکر فی کتاب المبدأ والمعاد ...» (ابنسینا، 1396: 310)؛ توضیح این مطلب در فصل هفتم از مقاله اوّل کتاب المبدأ والمعاد با عنوان «فی أنّ واجب الوجود معقول الذات وعقل الذات ...» آمده است. (نک: ابنسینا، 1363: 7 و 8)
همچنین فیلسوفان پس از ابنسینا در آثار خود از کتاب المبدأ والمعاد ابنسینا یاد کرده و یا به آن استناد نمودهاند که نشاندهنده اهمیّت این کتاب در نزد ایشان است. نمونههایی از موارد مذکور که در آنها علاوه بر ذکر نام کتاب به مطالب آن نیز استناد شده است، با تطبیق بر نسخه چاپی المبدأ والمعاد در زیر میآید:
4-2. برخی از ویژگیهای مهمّ المبدأ والمعاد و مقایسه آن با النجاة و الشفاء
المبدأ والمعاد از جهت مبانی، شیوه و اهداف نگارش دارای ویژگیهای مهمّی است که آگاهی به آن قبل از مطالعه کتاب، امری ضروری مینماید. برخی از این ویژگیها عبارتند از:
الف. نگارش مطالب بر اساس مبانی فیلسوفان مشّائی: ابنسینا در مقدّمه این کتاب میگوید: «فإنّی أرید أن أدلّ فی هذا الکتاب علی حقیقة ما عند المشّائین المحصّلین من حال المبدأ والمعاد»؛ این عبارت بیانگر آن است که او میخواهد مطالب کتاب را بر اساس مبانی فیلسوفان مشّائی درباره مبدأ و معاد بنگارد. تعبیر مذکور، خواجه طوسی را بر آن داشته است که برای از بین بردن تعارض مطرح شده در مسأله اتّحاد عاقل و معقول در المبدأ والمعاد و آثار دیگر ابنسینا[6]، اثبات مسأله مذکور در این کتاب را به خاطر التزام او در نگارش کتاب بر مبنای اصول فلسفه مشّاء بداند (طوسی، 1386، 3: 890)؛ امّا سخن خواجه طوسی در این مسأله و مسائل مانند آن، قابل پذیرش نیست، زیرا لازمه عبارت ابنسینا این نیست که هر مطلبی، هر چند نادرست، اگر در نزد فلاسفه مشّاء صحیح باشد، در این کتاب آورده و توجیه میشود؛ بلکه به این معناست که مباحث این کتاب، بر مبنای مطالب صحیح و حقایقی است که در نزد مشّاء هست؛ به بیان دیگر، عبارت فوق، بر «آنچه در نزد مشّاء، حقیقت است» دلالت ندارد، بلکه بر «حقایقی که در نزد مشّاء هست» ناظر است. همچنین در مواردی که ظاهر عبارات فیلسوفان مشّائی نادرست باشند، ابنسینا سعی کرده است تا آن عبارات را به وجه درست تفسیر کند. نکته مهمّ دیگر اینکه ابنسینا در برخی از فصول این کتاب، نظرات و استدلالهای مختصّ به خود را که مورد توجّه مشّائیان نبوده است، نیز بیان میکند.[7]
شیوه ابنسینا در تصنیف این کتاب از حیث ارتباط با مبانی فیلسوفان مشّائی، مشابهت زیادی با کتاب الشفاء و النجاة دارد. این ادّعا، هم از حیث مشابهت متن و هم از مطالب مذکور در مقدّمههای المنطق و السماع الطبیعیّ کتاب الشفاء قابل اثبات است؛ با این توضیح که او در مقدّمههای مذکور علاوه بر اینکه به رعایت جانب شریکان مشّائی، انتشار مطالب صحیح آنها و چشمپوشی از خطاهای آنها تصریح میکند، بیان میکند که مطالب کتاب، مطابق رأی و نظر اوست و در برخی موارد، نظرات خاصّ خود را نیز به آن افزوده است. (نک: ابنسینا، 1405: 3 و 4؛ 1371: 10)
ب. ثمره دو علم مابعدالطبیعة و طبیعیّات: ابنسینا در این کتاب، برخلاف آثار دایرة المعارفگونه خود ـ همچون الشفاء، النجاة و دانشنامه علائی ـ دنبال ارائه مطالب جامع فلسفی در موضوعات گوناگون نیست، بلکه هدف او از این تصنیف، پرداختن به ثمره و حاصل مهمترین علوم فلسفی، یعنی علم مابعدالطبیعة و علم طبیعیّات است. او یادآور میشود که ثمره علم مابعدالطبیعة، بخشی است که درباره مبدأ اوّل و نسبت موجودات ـ بر اساس ترتیبشان ـ با او بحث میکند؛ و ثمره علم طبیعیّات نیز شناخت جاودانگی نفس و دارای معاد بودن آن است؛ به همین دلیل، المبدأ والمعاد را در سه مقاله تنظیم میکند که دو مقاله نخست آن درباره «مبدأ» و مقاله سوّم درباره «معاد» است. (نک: ابنسینا، 1363: 1)
ج. برطرف کردن مشکلات علمی پیشینیان: برخی از اصولی که ابنسینا هنگام نوشتن این کتاب به آنها توجّه داشته، عبارت است از: تبیین روشن مطالب دشوار و پیچیده پیشینیان، آشکار ساختن مطالب ناگفته ایشان، نظم دادن به مطالب پراکنده آنها و همچنین شرح و بسط موضوعاتی که قبل از او به صورت مجمَل و مبهم مطرح شده بود. (نک: همان) برای نمونه به یک مورد در این خصوص اشاره میشود: ارسطو حرکت فلک را به واسطه «طبع»، «نفس» و نیز به واسطه «قوّهای نامتناهی» میداند و ظاهر عبارات وی در این خصوص، متناقض مینمایند؛ از این رو، ابنسینا برای اینکه این مشکل را حل کند، مسائل مربوط به این اقوال را با مقدّمات لازم، در چند فصل تبیین میکند و در نهایت میگوید: «وقد اتّضح لک أنّ الفیلسوف إذا قال: إنّ الفلک متحرّک بطبعه فماذا یعنی، أو قال: إنّه متحرّک بالنفس فماذا یعنی، أو قال: متحرّک بقوّة غیر متناهیة تحرّک کما یحرّک المعشوق فماذا یعنی، وأنّه لیس فی أقواله تناقض ولا اختلاف» (ابنسینا، 1363: 61) البته لازم به ذکر است که رعایت اصول مذکور، در الشفاء و النجاة که در آنها نیز قصد مشایعت و همراهی با فیلسوفان مشّائی را داشته، مشهود است.
د. اختصار نویسی و پرهیز از آوردن براهین سخت و طولانی: از ویژگیهای مهمّ این کتاب، بیان مطالب به صورت موجَز و مختصر و همچنین استفاده از برهانهای ساده و حتّیالإمکان کوتاه است. ابنسینا موقع نوشتن این کتاب، خود را به مختصرنویسی و پرهیز از استدلالهای دشواری که مبتنی بر تشکیل قیاسهای فراوان باشد، ملتزم میداند.[8] او در این کتاب، در غیر از موارد ضروری[9]، از تطویل اجتناب کرده و برخلاف عادت رایجش[10]، به ارجاع و در برخی موارد، به مصادره بسنده کرده است. (برای نمونه نک: ابنسینا، 1363: 50، 82، 102) وی همچنین سعی داشته است که در میان برهانهای موجود، روشنترین آنها را بیان کند؛ برای نمونه، پس از تبیین برهان اتّحاد صورت معقوله با عقل بالقوّه، میگوید: «برای این مسأله، برهانهای پیچیده و دشواری نیز وجود دارد، امّا ما آنها را رها کرده و به آشکارترین برهان، تکیه کردیم». ابنسینا در بخش پایانی کتاب نیز، پایبند بودن خود به این شیوه را یادآور میشود. (همان: 121)
ه. مباحث اختصاصی المبدأ والمعاد: این کتاب با وجود شباهتهایی که با آثاری همچون النجاة و الشفاء دارد، حاوی مطالب، تبیینها و استدلالهای متفاوت از کتب مذکور است. این تفاوتها در مقاله دوّم و خصوصًا مقاله سوّم این کتاب، بیشتر دیده میشود. برخی از مهمترین مطالب، تبیینها و استدلالهای متفاوت در این کتاب عبارتند از: اتّحاد عاقل و معقول، دوام اتّصالی حرکت مکانی، اثبات حیات در افلاک، معنای ابداع نزد حکماء، عنایت و عدل صانع و آثار حکمت او بر آسمانها و زمین، کمال نفس و غایت کمال عالَم عائد، مباحثی از سعادت و شقاوت، ویژگیهای نبوّت و ... .
تاکنون چهار اثر در خصوص ارائه متن کتاب المبدأ والمعاد ابنسینا منتشر شده که دو اثر، شامل متن اصلی و دو اثر دیگر، ترجمه فارسی و فرانسوی متن است که هر یک از آنها به ترتیب انتشارشان مورد ارزیابی قرار میگیرند:
1-3. ترجمه محمود شهابی: این اثر، اوّلین و تنها ترجمه کامل از کتاب المبدأ والمعاد به زبان فارسی و البتّه بدون ارائه متن عربی است که از روی نسخ خطّی انجام گرفته است.[11] شهابی ابتدا متن کتاب را از روی نسخهای پرغلط استنساخ میکند و سپس متن حاضر شده را به شیوه قیاسی و گاهی با مقابله با کتاب الشفاء و النجاة تصحیح میکند و پس از آن، چند نسخه خطّی را ـ که نسبت به نسخه خودش مرجوح بودند ـ در تهران یافته و در فرآیند تصحیح از آنها نیز استفاده میکند. در نهایت، وی برای شروع کار ترجمه، به چهار نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی دسترسی پیدا میکند که یکی از آنها قدیمیتر بوده و همان را نسخه اساس برای ترجمه قرار میدهد[12] و از سه نسخه دیگر که تاریخ کتابت آنها متأخّر بوده به عنوان نسخهبدل[13] استفاده میکند. (نک: ابن سینا، 1332: ب و ج؛ ابنسینا، 1388: 43)
ارزیابی: ملاحظاتی که در خصوص اثر چاپ شده محمود شهابی به نظر میرسد به قرار زیر است:
2-3. تصحیح عبداللّه نورانی: این تصحیح از سال 1363 تا کنون تنها منبع چاپی ارجاع به متن عربی المبدأ والمعاد بوده است. نورانی بنابر آنچه در مقدّمه آورده است، از سه نسخه برای تصحیح استفاده کرده و به نسخههای دیگری ـ که آنها را معرّفی نمیکند ـ مراجعاتی داشته است. این اثر در کنار دقّتهای نسبی برای ارائه متن منقّح، دارای کاستیهایی از جهت تحقیق در اثر، نسخهشناسی و اتّخاذ شیوهای علمی برای تصحیح و همچنین اشکالات فراوان در متن ارائه شده است که متعاقباً به صورت تفصیلی مورد ارزیابی قرار میگیرد.
3-3. نسخه چاپی محمّد عثمان[16]: با مقابله متن این کتاب با تصحیح عبداللّه نورانی، معلوم شد که محمّد عثمان، عین متن تصحیح شده نورانی را بدون تغییر در پاراگرافبندیها و حتّی بسیاری از اشکالات حروفنگاشتی، در کتاب خود آورده است. همچنین وی تاریخ کتابت تنها نسخه مورد استفادهاش را 586 ق اعلام میکند (ابنسینا، 2013: 21)؛ در حالی که این نسخه، همان نسخه کتابخانه احمد ثالث (استانبول) به شماره 3268 است و تاریخ کتابت آن در ترقیمه نسخه، 580 نوشته شده است؛ تصویری که وی از ابتدا و انتهای این نسخه در بخش نخستین کتابش میآورد، نیز مؤیّد این مطلب است.[17] تنها کاری که این نویسنده در این کتاب انجام داده، اضافه کردن برخی پاورقیهای بدون نظم و ضابطه در توضیح برخی اصطلاحات این کتاب است؛ بنابراین کتاب مذکور، فاقد ارزش علمی است.
4-3. ترجمه یحیی میشو[18]: این اثر توسّط نویسنده، به عنوان یک کار در حال پیشرفت [19]معرّفی شده است. ترجمه مذکور به زبان فرانسوی و بدون ارائه متن عربی است و هرچند که هنوز چاپ نشده، امّا به صورت آنلاین منتشر شده است.[20] طبق گزارشی که میشو در مقدّمه کار تحقیقی خود ارائه میدهد او مقاله سوّم این کتاب را در سال 1981 یعنی قبل از انتشار تصحیح عبداللّه نورانی، از روی پنج نسخه[21] ترجمه کرده است. پس از انتشار تصحیح نورانی، وی مقاله اوّل و دوّم را از روی آن ترجمه کرده و پس از بررسی بیش از چهل نسخه خطّی ـ که البتّه فاقد گزارش است ـ ده نسخه را برای تصحیح خود انتخاب نموده است.[22]
ارزیابی: درباره کار میشو موارد زیر قابل ذکر است:
تصحیح عبداللّه نورانی از سه منظر اساسی مورد بررسی و ارزیابی قرار میگیرد:
الف ـ تحقیق در اثر: نورانی برای تصحیح خود، مقدّمهای بسیار کوتاه نوشته که شامل شماری از مسائل کلّی و بدون ارجاعات لازم است. وی همچنین یک صفحه را با عنوان «الفهرس العام» و شامل اسامی اشخاص، کتب و برخی اصطلاحات گزینشی آورده است که علاوه بر نقصان[26]، نظم و ضابطه خاصّی در آن دیده نمیشود.
ارزیابی: با توجّه به قواعد و اصول تصحیح علمی یک اثر میتوان گفت جای این عناوین در تصحیح او خالی است: 1. مقایسهای دقیق بین مطالب المبدأ والمعاد با سایر آثار ابنسینا و بیان اشتراکات و افتراقات؛ 2. بیان تأثّرات این کتاب از آثار دیگران و همچنین تأثیرات آن در نویسندگان بعدی؛ 3. افزودن تعلیقات و توضیحات به متن در موارد ضروری؛ 4. فهرست منظّم و دقیق أعلام، اصطلاحات فلسفی و مقارنههای مطالب کتاب.
ب ـ نسخهشناسی: نورانی در مقدّمه تصحیح خود میگوید که بیش از بیست نسخه در کتابخانههای دنیا از کتاب المبدأ والمعاد موجود است. وی بدون اینکه این نسخهها را معرّفی کند و ویژگیهای هر یک را بشمارد، میگوید نسخهها را مقابله و مقایسه کرده و نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث (استانبول) با شماره 3227، نسخه اساس تصحیح خود قرار داده است و نسخهبدلهای تصحیح خود را نسخه کتابخانه آستان قدس (مشهد) به شماره 971 و نسخه کتابخانه نور عثمانیّه (استانبول) به شماره 3894 معرّفی میکند. وی میگوید آنچه از دو نسخهبدل مذکور، مورد استفاده قرار گرفته، در کروشه آورده و نیز برای تأیید قرائت و تثبیت متن، به سایر نسخهها مراجعه داشته است.
ارزیابی: درباره آنچه که عبداللّه نورانی در مقدّمه خویش آورده است، نکات زیر قابل ملاحظه است:
ج ـ تصحیح متن: با بررسی و مقابله متن تصحیح شده نورانی با سه نسخه مذکور در مقدّمه وی، کاستیها و اشکالات زیادی از حیث افتادگی از نسخه اساس، عدم گزارش نسخهبدلها، وجود کلمات زائد، خوانشهای نادرست، خطاهای فراوان چاپی و تقطیعهای نابجا دیده میشود که در این بخش، به دلیل رعایت اختصار، تنها به برخی از خوانشهای نادرست اشاره میشود:
کلمه صحیح |
متن چاپی |
سطر |
صفحه |
ردیف |
إیقاع |
باعتبار ارتفاع النسبة الى ذلک الغیر ... |
12 |
3 |
1 |
وجود |
لانَّ کلَّ علّةٍ أقدمُ فى وجوبِ الذاتِ من المعلولِ |
آخر |
4 |
2 |
یقوم |
فلکلّ واحد منهما شىء آخر یقرن به أقدم ... |
1 |
5 |
3 |
کلُّ |
أنَّ الصورةَ المعقولةَ لکلّ ماهیّةٍ فارقتِ المادّةَ |
آخر |
6 |
4 |
هذه |
فاذاً لیس أن یعقل بهذه الصورة نفس وجودِها ... |
13 |
8 |
5 |
الحَرّ |
لو کان الجزء من النار قائمًا بذاته |
3 |
10 |
6 |
منغلقةٌ |
ولهذا براهینُ مغفولةٌ ترکناها واعتمدنا الأظهرَ منها |
10 |
10 |
7 |
لکلٍّ ماهیّةٌ |
أو یکون لکلّ ماهیّةٍ أخری |
4 |
13 |
8 |
یعرِضُ |
ولکنّه قد یفرض أن تکون القوّة الدرّاکة ... |
11 |
18 |
9 |
متقوّمةٌ |
... وإلّا فذاته إمّا منفعلةٌ بما یعقل ... |
5 |
19 |
10 |
لیُعلَم، الاعتراض |
فتعلم أنّ هذا الاشتراط غیر لازم |
11 |
26 |
11 |
المجرّدة |
أنّ الطبیعة المحرّکة |
3 |
28 |
12 |
الطبیعة فی حالةٍ |
علّتها الطبیعیّة هی حالةٌ غیر ملائمة |
11 |
28 |
13 |
غایةً |
إعطاء الوجود علّةً لوجوده |
18 |
32 |
14 |
والمراد |
والمدار یُدفع من جانبٍ ... |
9 |
34 |
15 |
هر یک از فهرستهای منتشر شدهای که شامل کتاب المبدأ والمعاد ابنسینا است، تعداد محدودی از نسخههای موجود این کتاب را معرّفی کرده و در کنار اشتباهاتی که در آنها
دیده میشود، به هیچ کدام نمیتوان به عنوان فهرست جامعی از این کتاب، رجوع کرد؛ در این میان، پنج فهرست معروفی که قنواتی، مهدوی، گوتاس و درایتی (در فنخا و دنا) ارائه دادهاند، بیشتر قابل توجّه هستند، امّا آنها نیز در ضمن نقاط قوّت، کاستیهایی دارند؛ قنواتی در فهرستش عمدتاً به معرّفی نسخههای اروپایی پرداخته و در برخی موارد، دقّت کافی ندارد.[27] مهدوی نیز با اینکه نسخههای ایرانی را به فهرستش افزوده، به بخش عظیمی از آنها دسترسی نداشته است و از این جهت، کار او نقصان دارد. در فهرست گوتاس نیز تنها دو نسخه به فهرست مهدوی افزوده شده است. لازم به ذکر است که مهدوی و گوتاس نسخههایی از المبدأ والمعاد را در کتاب خود معرّفی کردهاند که شماره آنها در فهرست نسخههای کتابخانههای مذکور یافت نشد؛ احتمال دارد این شمارهها مربوط به شمارهگذاریهای قدیم آن نسخهها باشد.[28] فهرست فنخا و دنا نیز در کنار خطاهایی که دارند[29]، منحصر در نسخههای خطّی موجود در ایران و یا میکروفیلمهای موجود از نسخههای خارجی هستند.[30]
با بررسی دقیق فهرستهای فوق و سایر فهرستهای مرتبط و همچنین تهیّه بسیاری از نسخههای کتاب المبدأ والمعاد فهرست نسبتاً کاملی از نسخههای موجود از این کتاب تهیّه شده که در بخش پیوست میآید. در این فهرست علاوه بر رفع اشتباهات فهرستهای گذشته، نسخههای جدیدی نیز معرّفی شدهاند. در جدول زیر سهم هر یک از پنج فهرست فوق در معرّفی نسخههای کتاب المبدأ والمعاد گزارش شده که با فهرست جدید قابل مقایسه است:
مجموع نسخهها |
تعداد نسخههای معرّفی شده |
فهرست |
||||||||
مصر |
عراق |
ایتالیا |
اسپانیا |
هلند |
انگلستان |
ترکیه |
ایران |
|
||
16 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
2 |
11 |
0 |
قنواتی |
|
24 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
2 |
11 |
8 |
مهدوی |
|
26 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
2 |
12 |
9 |
گوتاس |
|
45 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
1 |
43 |
فنخا |
درایتی |
47 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
1 |
45 |
دنا (ویراست دوّم) |
|
71 |
3 |
3 |
1 |
1 |
1 |
2 |
15 |
45 |
جدید |
کتاب المبدأ والمعاد از آثار مهمّ فلسفی ابنسینا است که مورد توجّه فیلسوفان بزرگ پس از وی بوده است و در کنار شباهتهایش به دیگر آثار ابنسینا، از جهت محتوا و اسلوب نگارش، ویژگیهای منحصر بفردی دارد و به همین سبب، برای پی بردن به منظومه فکری ابنسینا ضرورت دارد تا مورد توجّه پژوهشگران قرار گیرد. از طرفی، ارزیابی پیشینه پژوهش بیانگر این است که آثار منتشر شده در خصوص این کتاب، دارای کاستیها و اشکالاتی است که مانع از اعتماد به آنها به عنوان یک متن منقّح و معتبر است. برخی از مهمترین نقدها به آثار مذکور عبارتند از: 1. فقدان مقدّمه علمی درباره کتاب و تبیین جایگاه آن در میان سایر آثار مرتبط با آن؛ 2. محدودیّت دسترسی به بسیاری از نسخههای ارزشمند؛ 3. عدم بیان ویژگیها و ارزش کیفی نسخههای در دسترس؛ 4. عدم ارزیابی دقیق از منشأ و تبار نسخهها؛ 5. عدم گزارش نسخهبدلها؛ 6. اشکالات فراوان از حیث خوانش یا ضبطهای ناصحیح، افتادگیها، کلمات زائد و تقطیعهای نادرست. بنابراین در مجموع میتوان گفت کارهای انجام پذیرفته در این باره، فاقد دقّت کافی و رعایت ضوابط تصحیح انتقادی است و شایسته و بایسته است که این اثر ارزشمند ابنسینا با دقّت کامل و با رعایت اصول و قواعد تصحیح نسخ خطّی، مورد تصحیح قرار گیرد.
پیوست
توضیحات
کامل/ ناقص |
موجود در فهرستها |
فهرست |
تاریخ کتابت (قمری) |
شماره نسخه |
کتابخانه |
مکان |
ردیف |
||||
دنا (ویراست دوّم) |
فنخا |
گوتاس |
مهدوی |
قنواتی |
|||||||
کامل |
|
|
ü |
ü |
|
ف: ص184 |
578 |
1/3217 |
فاتح |
استانبول |
1 |
کامل |
ü |
ü |
ü |
ü |
ü |
580 |
7/3268 |
احمد ثالث |
استانبول |
2 |
|
کامل |
ü |
ü |
ü |
ü |
|
ف: ج4، ص233 |
قرن 6 و 7 |
971 ش. عمومی:862 |
آستان قدس |
مشهد |
3 |
کامل |
|
|
ü |
ü |
|
ف: ص66 |
625 |
872 |
راغب پاشا |
استانبول |
4 |
کامل |
|
|
|
|
ü |
ف: ص154 |
653 |
2715 |
نور عثمانیّه |
استانبول |
5 |
* |
|
|
ü |
|
|
675 |
1194 |
حسین چلبی |
بورسا |
6 |
|
برخی از صفحات نیازمند ترمیم است |
ü |
ü |
ü |
ü |
ü |
ف: ج2، ص13 |
بیتا (احتمالاً قرن 8 یا 9) |
or.1020a (2)
|
دانشگاه لیدن |
لیدن |
7 |
* |
|
|
ü |
ü |
ü |
ف (طوپ قاپی سرای): ص420 |
قرن 8 (قنواتی) |
3225 |
احمد ثالث |
استانبول |
8 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج5، ص463 |
893 |
1/1960 |
مجلس |
تهران |
9 |
* |
|
|
|
|
ü |
ف (طوپ قاپی سرای): ص420 |
قرن 9 (قنواتی) |
3215 |
احمد ثالث |
استانبول |
10 |
فقط از اوّل تا بخشی از فصل41 مقاله اوّل را دارد. |
|
|
ü |
ü |
ü |
ف: ج1، ص430 |
قرن 9 یا 10 (قنواتی) |
11/869 |
کوپرولو فاضل احمد پاشا |
استانبول |
11 |
کامل |
ü |
|
|
|
|
https://scripts.nlai.ir |
905 |
2/17842-5 |
ملّی ایران |
تهران |
12 |
کامل |
|
|
ü |
ü |
ü |
914 |
1584 |
احمد ثالث
|
استانبول |
13 |
|
* |
|
|
ü |
ü |
ü |
920 (قنواتی) |
2/4390 |
دانشگاه مرکزی |
استانبول |
14 |
|
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
فهرست مؤیّد: ج1، ص398 |
925 |
38453م (1/491) |
آستان قدس (شیخ علیحیدر) |
مشهد |
15 |
* |
|
|
ü |
ü |
ü |
ف: ص501 |
928 |
10/703 |
سلطنتی |
اسکوریال |
16 |
کامل |
ü |
ü |
ü |
|
|
ف: ج3 (بخش 4- مجلّد 6)، ص2415 |
962 |
1149/34 |
دانشگاه تهران (مشکات) |
تهران |
17 |
کامل |
|
|
ü |
ü |
ü |
قرن 10 (قنواتی) |
1/2188 |
فیض اللّه افندی، جزء کتابخانه ملّت |
استانبول |
18 |
|
کامل |
ü |
ü |
ü |
ü |
|
ف: ج4، ص234 |
1005 |
972 ش. عمومی:5865 |
آستان قدس |
مشهد |
19 |
افتادگی فصل 2و3و4؛ نقصان فصل1 و 5 |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج32، ص403 |
اوایل قرن11 |
2/12748 |
مرعشی |
قم |
20 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج8، ص43 |
1021 |
11/4694 |
ملک |
تهران |
21 |
بندی از نسخه |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج8، ص44 |
1021 |
16/4694 |
ملک |
تهران |
22 |
بندی از نسخه |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج8، ص45 |
1021 |
18/4694 |
ملک |
تهران |
23 |
افتادگی یک ورق از آخر نسخه |
|
|
|
|
|
ف: ج2، ص251 |
1024 |
ماکس مایرهوف: 2/102 |
جامعة الإسکندریّة |
الإسکندریّة |
24 |
برخی از صفحات نیازمند ترمیم است |
|
|
|
|
|
https://digitallibrary.al-furqan.com/our_i s_item/manid/676158/groupid/54408 |
1027 |
مجامیع تیمور: 1/231 شماره میکروفیلم: 62292 |
دارالکتب المصریة |
زقازیق (مصر) |
25 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف مختصر: ص709 |
1035 |
19/15232 |
مجلس |
تهران |
26 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج18، ص88 |
1045 |
10/6895 |
مرعشی |
قم |
27 |
فقط مشتمل بر فصل42 از مقاله دوّم و فصول 4، 12 و 15 از مقاله سوّم |
ü |
ü |
|
|
|
مجلّه میراث شهاب: ش42، ص131 |
1072 |
38/286 |
مرعشی |
قم |
28 |
افتادگی اواخر فصل13 تا قدری از فصل20از مقاله اوّل |
ü |
ü |
ü |
ü |
|
ف: ج4، ص234 |
21078 |
973 ش. عمومی:865 |
آستان قدس |
مشهد |
29 |
* |
ü |
ü |
|
|
|
نشریّه کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، دفتر هفتم، ص712 |
1079 |
بدون شماره/2 |
محمود علومی یزدی |
یزد |
30 |
* |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج7، ص492 (این جلد از فهرست، هنوز تهیّه نشده) به نقل از فنخا: ج27، ص774، ش21 |
1082 |
6/67 |
سلطنتی |
تهران |
31 |
* |
|
|
|
|
|
معجم المخطوطات العراقیّة، ج13، ص731 |
1085 |
597 |
مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین العامّة |
نجف |
32 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج12، ص200 |
1085 |
4530 |
مجلس |
تهران |
33 |
* |
|
|
|
|
|
معجم المخطوطات العراقیّة، ج13، ص732 |
1085 |
3/5 |
مکتبة الإمام آیة اللّه الحکیم العامّة |
نجف |
34 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ص399 |
1087 |
4/810 |
دانشگاه تهران (دانشکده الهیّات) |
تهران |
35 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج10، ص2116 |
1088 |
3975/2 |
مجلس |
تهران |
36 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف (سنای سابق): ج2، ص193 |
1091 |
45/1255 |
مجلس |
تهران |
37 |
کامل |
|
|
|
|
ü |
1093 |
1213 |
فیض اللّه افندی، جزء کتابخانه ملّت |
استانبول |
38 |
|
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج8، ص741 |
قرن 11 |
4/2106 |
دانشگاه تهران |
تهران |
39 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ص143 |
قرن 11 |
3/242 |
دانشگاه تهران (دانشکده الهیّات) |
تهران |
40 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج1، ص632 |
قرن11 |
685 |
ملک |
تهران |
41 |
تنها فصل پانزدهم از مقاله سوّم را دارد. |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج8، ص42 |
قرن 11 |
7/4694 |
ملک |
تهران |
42 |
ناقص الآخر |
ü |
ü |
|
|
|
مجلّه نسخهپژوهی، شماره2، ص215 |
قرن 11 |
863 |
علّامه طباطبایی |
شیراز |
43 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج11، ص 288 |
1115 |
7892 |
آستان قدس |
مشهد |
44 |
* |
|
|
ü |
ü |
ü |
ف: ص450 |
1182 |
33/978 |
موزه |
بریتانیا |
45 |
* |
|
|
ü |
ü |
ü |
ف (طوپ قاپی سرای): ص420 |
قرن 12 (قنواتی) |
1/3247 |
احمد ثالث |
استانبول |
46 |
* |
ü |
ü |
|
|
|
https://digital.aqr.ir/newindex.aspx?pid=6&ID=1518762&Complete=1&CBNID=12342748-29ce-46da-9117-3a5b9f098830 |
قرن 12 |
21624 |
آستان قدس |
مشهد |
47 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج38، ص623 |
قرن 12 |
14473/19 |
مجلس |
تهران |
48 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج5، ص495 |
قرن12 |
45/1216 |
مدرسه عالی شهید مطهّری (سپهسالار) |
تهران |
49 |
فقط 16 فصل از مقاله اوّل را دارد |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج8، ص36 |
قرن12 |
22/4693 |
ملک |
تهران |
50 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج7، ص311 |
1264 |
2869 |
مرکز احیاء میراث اسلامی |
قم |
51 |
* |
ü |
ü |
ü |
ü |
|
ف: ج5، ص495 |
1266 |
3/2912 |
مدرسه عالی شهید مطهّری (سپهسالار) |
تهران |
52 |
کامل |
ü |
ü |
ü |
ü |
|
ف: ج3 (بخش 1)، ص343 |
1283 |
5/861 |
دانشگاه تهران (مشکات) |
تهران |
53 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج9، ص408 |
1285 |
1809/1 |
مجلس |
تهران |
54 |
افتادگی 14 فصل از مقاله اوّل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج51، ص130 |
قرن 13 |
18752 |
مجلس |
تهران |
55 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج 16، ص239 |
1311 |
5331 |
مجلس |
تهران |
56 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج2، ص218 |
1333 |
18/1000 |
دائرة المعارف |
تهران |
57 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ص268 |
بیتا |
2/700 |
غرب - مدرسه آخوند |
همدان |
58 |
افتادگی بیش از 13 فصل از آخر |
ü |
ü |
ü |
ü |
|
ف: ج 4، ص235 |
بیتا |
976 ش. عمومی:871 |
آستان قدس |
مشهد |
59 |
کامل |
ü |
ü |
ü |
ü |
|
ف: ج4، ص235 |
بیتا |
975 ش. عمومی:864 |
آستان قدس |
مشهد |
60 |
کامل |
ü |
ü |
ü |
ü |
|
ف: ج4، ص235 |
بیتا |
974 ش. عمومی:863 |
آستان قدس |
مشهد |
61 |
افتادگی بیش از 3 فصل از آخر |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ج5، ص133 |
بیتا |
2/1714 |
گوهرشاد |
مشهد |
62 |
کامل |
ü |
|
|
|
|
https://scripts.nlai.ir |
بیتا |
8992-5 |
ملّی ایران |
تهران |
63 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف: ص513 |
بیتا |
6/112-ب |
دانشگاه تهران (دانشکده حقوق) |
تهران |
64 |
کامل |
|
|
ü |
ü |
ü |
ف: ص304 |
بیتا |
65/4894 |
نور عثمانیّه |
استانبول |
65 |
کامل |
ü |
ü |
|
|
|
ف عکسی: ج4، ص398 |
بیتا |
1/1498 عکسی |
مرعشی |
قم |
66 |
ناقص الآخر |
|
|
|
|
|
ف: ج4، ص178 |
بیتا |
مجامیع: 1/752 شماره میکروفیلم: 5194 |
دارالکتب المصریّة |
قاهره |
67 |
* |
|
|
|
|
|
معجم المخطوطات العراقیّة، ج13، ص732 |
بیتا |
5 |
مکتبة الإمام آیة اللّه الحکیم العامّة |
نجف |
68 |
* |
|
|
ü |
ü |
|
* |
* |
1630 |
دانشگاه مرکزی |
استانبول |
69 |
کامل |
|
|
ü |
ü |
ü |
ف: بخش7-12، ص634 |
* |
384[460]/s |
جان رایلند |
منچستر |
70 |
* |
|
|
ü |
ü |
ü |
https://ambrosiana.comperio.it/opac/detail/view/ambro:catalog:104458 |
* |
4/320 |
آمبروزیانا |
میلان |
71 |
[1] . این شباهتها به ویژه با کتاب النجاة بیشتر است، به گونهای که عبارات 37 فصل از مجموع 83 فصل المبدأ والمعاد (فصلهای 6-1، 13-8، 22-15، 32-27، 34، 41-39، 46-44 از مقاله نخست و فصلهای 6-3 از مقاله دوّم) تمامًا و یا در برخی فصول با اندک تفاوت، در النجاة (فصلهای 6-1، 11-7، 17، 18، 15-12، 22 از مقاله دوّم جزء 11، فصل 16 از مقاله نخست جزء 11، فصلهای 25-23، 28-26، 31-29 از مقاله دوّم جزء 11) تکرار شده است. همچنین در دو فصل دیگر از المبدأ والمعاد (فصل 47 از مقاله نخست و فصل 1 از مقاله دوّم) بخش زیادی از متن در النجاة (فصل 32 و 33 از مقاله دوّم جزء 11) آمده است.
[2] . لازم به ذکر است که رسالهای کوتاه و دربردارنده چهار پرسش و پاسخ نیز به نام المبدأ والمعاد یا أربع مسائل فی المعاد و منسوب به ابنسینا است که نباید با این کتاب مفصّل، اشتباه گرفته شود. (نک: مهدوی، 1333: 216)
[3]. ابنسینا در حدود سال 402 به جاجَرم (سرحدّ نهایی خراسان) و نیشابور و از آنجا به گرگان (جرجان) میرود. (نک: البیهقیّ، 1365 / 1946: 58)
[4] . این شخص که از دوستداران علوم حِکمی در گرگان بود، در زمان ورود ابنسینا به آن شهر، در همسایگی خود خانهای برای او خرید و او را در آنجا اسکان داد؛ ابنسینا نیز علاوه بر کتاب المبدأ والمعاد، کتاب الأرصاد الکلّیة را برای وی تألیف نمود. (Avicenna. 1974: 44)
[5] . بنا به گزارش رساله سرگذشت، هدف ابنسینا از مسافرت به گرگان، پیوستن به امیر قابوس بن وُشمگیر بود (Avicenna. 1974: 42) که در این میان، قابوس در سال 403 به وسیله سپاهیانش دستگیر و کشته میشود (نک: ابناثیر، 1385، 9: 238) و چون ابنسینا پس از گرگان به نزد مجدالدوله و مادرش در ری رفت و همچنین از سال 405 به بعد، وزارت شمس الدوله در همدان را به عهده گرفت (نک: قدیانی، 1387، 1: 69)، لذا باید در حدود سال 404 در ری بوده باشد. در نتیجه، حضور ابنسینا در گرگان حدوداً در فاصله 403 تا 404 خواهد بود.
[6] . تفصیل این مسأله در مقالهای با عنوان «رابطه نفس و معقولات در آثار ابنسینا: تحلیل متون و رفع تناقضهای ظاهری» در همایش بین المللی «انسانشناسی در حکمت ابنسینا» ارائه شده است.
[7] . برای نمونه، او در اثبات واجب الوجود، پیش از آنکه استدلال از راه «حرکت» را ـ که روش ارسطو است ـ ذکر کند، استدلال خود را که از راه «حال وجود» است، مطرح میکند (نک: همان: 33) و این، همان استدلالی است که از آن در کتاب الإشارات والتنبیهات با عنوان برهان صدّیقین یاد شده است. (نک: ابنسینا، 1439: 276) همچنین در بحث حرکت افلاک در مقاله نخست این کتاب، حرکت وضعی را مطرح کرده و آن را مختصّ خود میداند. (نک: ابنسینا، 1363: 69)
[8] . ابنسینا در فصل 4 از مقاله دوّم با عنوان «فی أنّه کیف یکون الثوانی عن المعلول الأوّل» پس از ذکر براهینی در این خصوص، میگوید: «وعلى هذا المعنى قیاسات کثیرة وبراهین، لکنّا إنّما نختار فی هذا الکتاب من الحجج ما لا یحوجنا إلى استعمال مقدّمات کثیرة وتحلیل طویل، بل یکون أقرب إلى الأفهام»
[9] . او در فصل 36 از مقاله نخست، پس از اینکه ادلّه متعدّدی برای «دوام حرکت» ذکر میکند و به برخی مغالطات در این باره پاسخ میدهد، میگوید: «ونحن قد خرجنا عن غرضنا إلى تطویل فی القول أدّى إلى الإملال، ولکن تحقُّقه معینٌ فی تحقّق المقصود لا محالة» (ابنسینا، 1363: 50)
[10] . خواجه نصیرالدین طوسی به این ویژگی ابنسینا در شرح الإشارات والتنبیهات اشاره میکند: «والشیخ أراد أن یبتدئ بالطبیعیّات أیضًا ولکن بشرط أن یرفع منها هذه الحوالات ـ من أحد العلمین إلی الآخرـ المقتضیة لتحیّر المتعلّم ...» (طوسی، 1391: 24)
[11]. این ترجمه دارای دو چاپ است: الف ـ چاپ دانشگاه تهران در سال 1332؛ ب ـ چاپ انتشارات آیت اشراق در سال 1388 در کتاب مجموعه رسائل شیخ الرئیس ابن سینا.
.[12] به احتمال زیاد، این نسخه، همان نسخه شماره 971 کتابخانه آستان قدس رضوی است.
[13] . شهابی میگوید ظاهراً برخی از این نسخهبدلها برای برخی دیگر اصل بودهاند. (نک: ابنسینا، 1332: ج)
[14] . برای نمونه در همان یک موردی که از متن نسخه اساس و نسخهبدلها گزارش شده است، متن نسخه اساس چنین است: «وغایة کمال العالَم العائد أن یحدث منه انسان ...»؛ امّا وی بجای عبارت «العالَم العائد» ، عبارت «العالم العامل» را از نسخه مذکور گزارش کرده است.
[15] . ارزیابیکامل این اثر از منظر قواعد ترجمه، نیازمند تحقیق مستقلّی است و در اینجا تنها به ذکر یک نمونه، اکتفا میکنیم: در فصل نخست از مقاله نخست، متن ترجمه چنین است: «... و وجودی ممکنست که از فرض بود یا نبودش محال لازم نیاید. پس واجب الوجود موجودیست که وجودش ضرورت دارد و ممکن الوجود موجودیست که آنرا بوجهی ضرورتی نیست یعنی نه وجودش ضرورت دارد و نه عدمش»(شهابی، 332: 2). درباره این ترجمه، به طور خلاصه، موارد زیر قابل ذکر است:
الف) «وجودی ممکنست...» در ترجمه «إنّ الممکن الوجود هو الّذی ...» صحیح نیست و ترجمه صحیح آن چنین است: «ممکن الوجود آن [ذاتی] است که ...»؛
ب) اصطلاح «وجود» و «عدم» یک بار به «بود» و «نبود» ترجمه شده و بدون التزام به آن، در سطر بعد این دو اصطلاح، بدون ترجمه آمده است؛
ج) خبر قرار دادن «موجودیست» برای «ممکن الوجود» صحیح به نظر نمیرسد؛
د) کلمه «بوجهی» علاوه بر اینکه ترجمه نشده است، معلوم نیست که در ترجمه فوق، قید «ممکن الوجود» گرفته شده است یا قید «ضرورت».
[16] . این نسخه در سال 2013 چاپ شده و به اشتباه، در روی جلد آن «المُبدئ والمُعاد» نگاشته شده است.
[17] . ظاهراً اشتباه وی به خاطر مراجعه به فهرست قنواتی بوده است؛ زیرا او نیز در فهرستش تاریخ مذکور را 586 نوشته است.(نک: قنواتی، 1950: 252)
[18] . Yahya J. Michot.
[19] . Un travail en chantier.
[20] . http://www.muslimphilosophy.com/sina/works/AN195.pdf (تاریخ مراجعه به سایت: 4/2/1400)
[21] . نسخههای شماره 3268 و 3225 از کتابخانه احمد ثالث (استانبول)؛ شماره 3217 از کتابخانه فاتح (استانبول)؛ شماره 872 از کتابخانه راغب پاشا (استانبول)؛ شماره 869 از کتابخانه کوپرولو فاضل احمد پاشا.
[22] . نسخههای ردیف 1 تا 7، 14، 60 و 71 از جدول پیوست.
[23] . قابل ذکر است که مقدّمه ابنسینا بر این کتاب نیز تصحیح نشده و تنها از روی نسخه چاپی نورانی ترجمه شده است.
[24] . زیرا هدف مصحِّح، مطابق آنچه که در مقدّمه اثرش بیان کرده، این بوده است که نسخه چاپی نورانی را بازبینی و ویرایش کند و به خاطر همین، بخش اوّل و دوّم کتاب را از همین نسخه، ترجمه کرده و پس از آن به نسخههای خطّی مراجعه کرده است که این کار از جهت سیر فرآیند تصحیح انتقادی، صحیح به نظر نمیرسد.
[25] . برای اطّلاع بیشتر در این خصوص، نک: مایل هروی، نجیب، تاریخ نسخهپردازی و تصحیح انتقادی نسخههای خطّی، ص 436 و 437.
[26] . برای مثال، البرهان که در صفحه 35 این کتاب آمده است در فهرست نیامده است.
[27] . برای نمونه، نسخه شماره 2/1349 از کتابخانه موزه بریتانیا مربوط به رسالة المعاد ابنسینا است، امّا قنواتی به اشتباه، آن را جزء نسخههای المبدأ والمعاد معرّفی کرده است. (Cureton. W. et Rieu. Ch., 1846-71: 625)
[28] . کتابخانه و شماره این نسخهها چنین ذکر شده است: مجلس، 30/634؛ ملک، 8/2007، 21/2013، 4/2019؛ سپهسالار، 41/1217؛ تنکابنی، 2/171، 1/308. (مهدوی، 1333: 216( و (Gutas. 2014: 471 , 472) ضمناً گوتاس نسخه کتابخانه مشکات با شماره 1037 را هم ذکر کرده است؛ امّا این نسخه ـ که هفت رساله دارد ـ شامل المبدأ والمعاد نیست.
[29] . در فهرست فنخا 50 نسخه از المبدأ والمعاد معرّفی شده که پنج مورد آن اشتباه است. این پنج نسخه که در جدول فهرست ارائه شده در پیوست نیامده است، ردیفهای شماره 15، 30، 43، 45 و 50 از فهرست فنخا میباشد. در فهرست دنا (ویراست دوّم) نیز 60 نسخه معرّفی شده که 47 مورد آن مربوط به کتاب المبدأ والمعاد است، بنابراین، فهرست مذکور تنها دو نسخه به تعداد نسخههای فنخا افزوده است. در ویراست اوّل فهرست دنا کتاب و رساله المبدأ والمعاد ابنسینا تفکیک نشده و همه نسخهها در ذیل یک عنوان آمده است؛ در ویراست دوّم نیز با وجود رفع این مشکل، اولّاً:هشت مورد از 60 نسخه معرّفی شده برای کتاب المبدأ والمعاد، مربوط به رساله مذکور است، و ثانیاً: اشتباهات فهرست فنخا در آن نیز تکرار شده است. (نک: درایتی، 1389: 1199- 1201؛ 1399: 370- 372)
[30] . درباره کتاب المبدأ والمعاد سه مورد از این فهرست، مربوط به میکروفیلمهای نسخههای خارجی است.
Al-Mabda' wa Al-Ma'ad (the Origin and the resurrection) is one of Ibn Sina's philosophical works which contains the most important issues of Metaphysics and Natural philosophy. There are several reasons that confirm the attribution of this book to Ibn Sina. Some of these reasons are:
Ibn Sina wrote this book in Gorgan around the year 403/1012 to 404/1013 and this book has been one of the important sources in the scientific works of philosophers and researchers since its writing. Evidence of this is that philosophers such as Shahāb al-Dīn Suhrawardī, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī, Mulla Sadrā and other philosophers have used the contents of this book in their works.
Al-Mabda' wa Al-Ma'ad is the most similar to the book of Al-Najāt among the Ibn Sina's works, as nearly forty chapters of the text of Al-Mabda' wa Al-Ma'ad have been repeated in that book; nevertheless, in Al-Mabda' wa Al-Ma'ad, there are issues, arguments and explanations different from other works of Ibn Sina in subjects such as perception of intelligibles, motion, characteristics of the spheres, perfection of the soul, bliss and affliction, and characteristics of prophecy.
Al-Mabda' wa Al-Ma'ad contains the results of the two great sciences of Metaphysics and Natural philosophy. In Ibn Sina's view, the result of metaphysical science is the knowledge of the first origin and the relation of beings, according to their order, to that origin, and the result of natural science is the knowledge of the immortality of the soul and its resurrection; hence, Ibn Sina compiles this book into two general sections: the origion (the first and second articles) and the resurrection (the third article).
In the introduction to the book, Ibn Sina says that his work is based on facts that have been with the peripatetic philosophers. This does not mean that Ibn Sina quotes every word that peripatetic philosophers believe in it, even if it is false, but the meaning of this statement is as follows: first: he brings opinions from them that are correct and argumentative, and second: if the appearance of their expressions seems incorrect, he interprets them correctly. Ibn Sina also gives her own views and arguments in some chapters of the book.
In this book, Ibn Sina has tried to solve the problems and ambiguities of the words of the Peripatetic philosophers, to use simple and obvious arguments, and to avoid writing too much.
Since 1332/1953 to 1400/2022, four works were published on this books, two works included the text and the other two are Persian and French translations, however, all of the above works have shortcomings and drawbacks that prevent them from being trusted as a edited and valid text. Some of the most important critiques of these works are:
Therefore, in general, it can be said that the work done in this issue lacks sufficient accuracy and observance of the criteria of critical edition, and it is appropriate and necessary that this valuable work of Ibn Sina be edited with full accuracy and by observing the principles and rules of manuscript edition.
Also, one of the most important preliminaries for presenting a revised and trusted text of this book, as well as research work on it, is to have a comprehensive list of manuscripts of the book; to this purpose, we have compiled a relatively complete list of available manuscripts of this book by carefully searching in the existing catalogs of the world's libraries and preparing many manuscripts of this book. This list is visible in the appendix. In this list, in addition to editing the mistakes of the previous lists, new manuscripts are also introduced.
References