المبدأ والمعاد ابن‌سینا تحلیل مضمونی، ارزیابی پژوهش‌ها و نسخه‌شناسی اثر

نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

2 عضو هیأت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

المبدأ والمعاد یکی از کتاب‌های فلسفی ابن‌سینا است که بسیاری از مسائل مهم الهیّات و طبیعیّات در آن تبیین شده و اندیشمندان بعدی نظیر فخرالدین رازی، شهاب الدین سهروردی و نصیرالدین طوسی به این کتاب استناد کرده‌اند. با آنکه این کتاب، مشابهت‌هایی با سایر آثار ابن‌سینا به ویژه کتاب النجاة دارد، دارای مطالب متفاوت در مباحثی مانند ادراک معقولات، حرکت، افلاک و نفس است که از نظر تطوّر مسائل فلسفی اهمیت دارد. از سال 1332 تا 1400 چهار اثر در خصوص این کتاب منتشر شده که دو اثر، شامل متن اصلی و دو اثر دیگر، ترجمه فارسی و فرانسوی متن است. در این مقاله، ضمن معرّفی اجمالی این کتاب و ارزیابی پژوهش‌های انجام گرفته درباره آن، با بررسی دقیق فهرست‌های ارائه شده از نسخه‌های این اثر و همچنین تهیّه و ملاحظه پنجاه نسخه خطّی از آن، فهرست کامل‌تری ارائه شده که شامل هفتاد و یک نسخه خطّی از این اثر است. با توجّه به اطّلاعات جدید نسخه‌شناسی و همچنین وجود اشکالات روشی و محتوایی و نیز نقصان فراوان از جهت نسخه‌شناسی در پژوهش‌های پیشین، به نظر می‌رسد تصحیح انتقادی این کتاب برای ارائه متنی منقّح و مورد اعتماد از آن با رعایت اصول و قواعد علمی، امری ضروری است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 

  1. درآمد

 

المبدأ والمعاد یکی از کتاب‌های فلسفی ابن‌سینا است که نسبت به کتاب‌هایی چون الشفاء، النجاة و الإشارات والتنبیهات کمتر مورد توجّه قرار گرفته است. این کتاب، نسبتاً مفصّل و شامل بسیاری از مسائل مهمّ مربوط به الهیّات و طبیعیّات است و  با وجود شباهت‌هایی که با دو کتاب الشفاء و النجاة دارد[1]، دارای عناوین، مطالب و تبیین‌های متفاوت و گاهی منحصر بفرد در مباحثی مانند ادراک معقولات، حرکت، افلاک و نفس است که از جهت تطوّر مسائل فلسفی حائز اهمیت است، بنابراین برای دست‌یابی ‌کامل به منظومه فکری ابن‌سینا و تحصیل رابطه این اثر با سایر آثار او لازم است این اثر را مورد تحقیق قرار دهیم. از طرفی چون این کتاب تاکنون به شیوه شایسته‌ای تصحیح نشده است، تصحیح انتقادی آن بر اساس نسخه‌های معتبر، کاری ضروری است تا در نهایت، متنی قابل استناد برای اهل تحقیق ارائه شود.

 

  1. درباره کتاب المبدأ والمعاد ابن‌سینا

1-2. صحّت انتساب

کتاب المبدأ والمعاد[2] از جمله آثار ابن‌سینا است که در صحّت انتساب آن به وی تردیدی نیست. در رساله سرگذشت در سه موضع از این کتاب نام برده شده است. جوزجانی در رساله مذکور، وقتی ورود ابن‌سینا به گرگان[3] و سکونتش در آنجا را گزارش می‌کند، می‌گوید: «وصنّف لأبی محمّد الشیرازیّ[4] کتاب المبدأ والمعاد»؛ تعبیر «صنّف» بیانگر این است که این کتاب، نوشته خود ابن‌سینا است و از آثار املاء شده نیست. جوزجانی بار دیگر، هنگامی که فهرست همه کتاب‌های ابن‌سینا را می‌آورد از این کتاب، چنین یاد می‌کند: «کتاب المبدأ والمعاد مجلّدة»؛ این تعبیر نیز بیانگر یک جلد بودن این کتاب است. در بخش الحاقی رساله سرگذشت نیز نام این کتاب، ضمن آثار ابن‌سینا و از مصنّفات او در گرگان آمده است. (Avicenna. 1974: 44, 46, 94)

علاوه بر این، در منابع تاریخی دیگری که سرگذشت ابن‌سینا و آثار او بیان شده است، این کتاب از آثار قطعی او ذکر شده است؛ در این باره می‌توان از کتاب‌هایی همچون تتمّة صوان الحکمة یا تاریخ حکماء الإسلام (البیهقی، 1365/ 1946: 59 و 60)، عیون الأنباء فی طبقات الأطبّاء (ابن أبی أصیبعة، 1965: 440 و 457) و مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار (ابن‌فضل اللّه العُمریّ، 1423: 81 و 82) نام برد.

همچنین خود ابن‌سینا در اثر دیگرش (المباحَثات) از این کتاب نام برده و به آن ارجاع داده است (نک: ابن‌سینا، 1396: 310) و فیلسوفان قریب العصر به زمان حیات ابن‌سینا نیز در آثار خویش، نام این کتاب را آورده و مطالبی از آن، نقل قول کرده‌اند (نک: عنوان 2-3 از این نوشته)؛ این امر علاوه بر اینکه اهمّیّت این کتاب در نزد ایشان را می‌رساند، تأییدی بر صحّت انتساب آن به ابن‌سینا نیز می‌باشد. در نتیجه، کتاب المبدأ والمعاد از آثار قطعی ابن‌سینا است و در صحّت انتساب آن به وی جای هیچ‌گونه تردیدی نیست.

2-2. تاریخ نگارش

مطابق گزارش منابع معتبر تاریخی ـ که در بخش قبلی گذشت ـ ابن‌سینا کتاب المبدأ والمعاد را در گرگان نوشته است و چون او در حدود سال 403 تا 404 قمری در گرگان بوده است[5] تاریخ تألیف این کتاب، در این محدوده زمانی، یعنی حدود سی و سه سالگی ابن‌سینا خواهد بود و این به معنای نگارش آن پیش از کتاب‌هایی چون الشفاء، النجاة و دانشنامه علایی است، امّا نکته قابل توجّه این که او در چندین جای این کتاب از الطبیعیّات خود نام می‌برد (نک: ابن‌سینا، 1363: 39، 52-50، 92) و همچنین در یک جا از البرهان خویش یاد می‌کند (نک: همان: 35). در جمع میان این دو می‌توان چنین گفت که منظور از الطبیعیّات و البرهان نوشته‌های دیگری غیر از آن چیزی است که در کتب متأخّر مذکور آمده است.

3-2. المبدأ والمعاد در دیگر آثار

در میان آثار موجود، نخستین کسی که به نام کتاب المبدأ والمعاد تصریح کرده و به آن ارجاع داده، خود ابن‌سینا است. او در کتاب المباحَثات در مسأله نسبت نفس به صوَر معقوله، چنین می‌گوید: «نسبة النفس‏ إلى‏ الصور المعقولة کنسبة المادّة إلی الصور بوجه ما وإن کان بینهما خلاف کما ذکر فی کتاب المبدأ والمعاد ...» (ابن‌سینا، 1396: 310)؛ توضیح این مطلب در فصل هفتم از مقاله اوّل کتاب المبدأ والمعاد با عنوان «فی أنّ واجب الوجود معقول الذات وعقل الذات ...» آمده است. (نک: ابن‌سینا، 1363: 7 و 8)

همچنین فیلسوفان پس از ابن‌سینا در آثار خود از کتاب المبدأ والمعاد ابن‌سینا یاد کرده و یا به آن استناد نموده‌اند که نشان‌دهنده اهمیّت این کتاب در نزد ایشان است. نمونه‌هایی از موارد مذکور که در آنها علاوه بر ذکر نام کتاب به مطالب آن نیز استناد شده است، با تطبیق بر نسخه چاپی المبدأ والمعاد در زیر می‌آید:

  1. فخرالدین رازی در المباحث المشرقیّة فی علم الإلهیّات والطبیعیّات (رازی، 1411، 1: 328؛ ابن‌سینا، 1363: 10-6)؛
  2. شهاب‌الدین سهروردی در التلویحات اللوحیّة والعرشیّة (سهروردی، 1375ش، 1: 69؛ ابن‌سینا، 1363: 10-6)؛
  3. خواجه نصیرالدین طوسی در شرح الإشارات والتنبیهات (طوسی، 1386، 3: 890؛ ابن‌سینا، 1363: 114)؛
  4. میرداماد در القبسات (میرداماد، 1367، ص35؛ ابن‌سینا، 1363: 44)؛
  5. 5. ملّاصدرا در رسالة فی القضاء والقدر (صدرالمتألّهین، 1302: 225؛ ابن‌سینا، 1363: 99).

4-2. برخی از ویژگی‌های مهمّ المبدأ والمعاد و مقایسه آن با النجاة و الشفاء

المبدأ والمعاد از جهت مبانی، شیوه و اهداف نگارش دارای ویژگی‌های مهمّی است که آگاهی به آن قبل از مطالعه کتاب، امری ضروری می‌نماید. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:

الف. نگارش مطالب بر اساس مبانی فیلسوفان مشّائی: ابن‌سینا در مقدّمه این کتاب می‌گوید: «فإنّی أرید أن أدلّ فی هذا الکتاب علی حقیقة ما عند المشّائین المحصّلین من حال المبدأ والمعاد»؛ این عبارت بیانگر آن است که او می‌خواهد مطالب کتاب را بر اساس مبانی فیلسوفان مشّائی درباره مبدأ و معاد بنگارد. تعبیر مذکور، خواجه طوسی را بر آن داشته است که برای از بین بردن تعارض مطرح شده در مسأله اتّحاد عاقل و معقول در المبدأ والمعاد و آثار دیگر ابن‌سینا[6]، اثبات مسأله مذکور در این کتاب را به خاطر التزام او در نگارش کتاب بر مبنای اصول فلسفه مشّاء بداند (طوسی، 1386، 3: 890)؛ امّا سخن خواجه طوسی در این مسأله و مسائل مانند آن، قابل پذیرش نیست، زیرا لازمه عبارت ابن‌سینا این نیست که هر مطلبی، هر چند نادرست، اگر در نزد فلاسفه مشّاء صحیح باشد، در این کتاب آورده و توجیه می‌شود؛ بلکه به این معناست که مباحث این کتاب، بر مبنای مطالب صحیح و حقایقی است که در نزد مشّاء هست؛ به بیان دیگر، عبارت فوق، بر «آنچه در نزد مشّاء، حقیقت است» دلالت ندارد، بلکه بر «حقایقی که در نزد مشّاء هست» ناظر است. همچنین در مواردی که ظاهر عبارات فیلسوفان مشّائی نادرست باشند، ابن‌سینا سعی کرده است تا آن عبارات را به وجه درست تفسیر کند. نکته مهمّ دیگر اینکه ابن‌سینا در برخی از فصول این کتاب، نظرات و استدلال‌های مختصّ به خود را که مورد توجّه مشّائیان نبوده است، نیز بیان می‌کند.[7]

شیوه ابن‌‌سینا در تصنیف این کتاب از حیث ارتباط با مبانی فیلسوفان مشّائی، مشابهت زیادی با کتاب الشفاء و النجاة دارد. این ادّعا، هم از حیث مشابهت متن و هم از مطالب مذکور در مقدّمه‌های المنطق و السماع الطبیعیّ کتاب الشفاء قابل اثبات است؛ با این توضیح که او در مقدّمه‌های مذکور علاوه بر اینکه به رعایت جانب شریکان مشّائی، انتشار مطالب صحیح آنها و چشم‌پوشی از خطاهای آنها تصریح می‌کند، بیان می‌کند که مطالب کتاب، مطابق رأی و نظر اوست و در برخی موارد، نظرات خاصّ خود را نیز به آن افزوده است. (نک: ابن‌سینا، 1405: 3 و 4؛ 1371: 10)

ب. ثمره دو علم مابعدالطبیعة و طبیعیّات: ابن‌سینا در این کتاب، برخلاف آثار دایرة المعارف‌گونه خود ـ همچون الشفاء، النجاة و دانش‌نامه علائی ـ دنبال ارائه مطالب جامع فلسفی در موضوعات گوناگون نیست، بلکه هدف او از این تصنیف، پرداختن به ثمره و حاصل مهم‌ترین علوم فلسفی، یعنی علم مابعدالطبیعة و علم طبیعیّات است. او یادآور می‌شود که ثمره علم مابعدالطبیعة، بخشی است که درباره مبدأ اوّل و نسبت موجودات ـ بر اساس ترتیبشان ـ با او بحث می‌کند؛ و ثمره علم طبیعیّات نیز شناخت جاودانگی نفس و دارای معاد بودن آن است؛ به همین دلیل، المبدأ والمعاد را در سه مقاله تنظیم می‌کند که دو مقاله نخست آن درباره «مبدأ» و مقاله سوّم درباره «معاد» است. (نک: ابن‌سینا، 1363: 1)

ج. برطرف کردن مشکلات علمی پیشینیان: برخی از اصولی که ابن‌سینا هنگام نوشتن این کتاب به آنها توجّه داشته، عبارت است از: تبیین روشن مطالب دشوار و پیچیده پیشینیان، آشکار ساختن مطالب ناگفته ایشان، نظم دادن به مطالب پراکنده آنها و همچنین شرح و بسط موضوعاتی که قبل از او به صورت مجمَل و مبهم مطرح شده بود. (نک: همان) برای نمونه به یک مورد در این خصوص اشاره می‌شود: ارسطو حرکت فلک را به واسطه «طبع»، «نفس» و نیز به واسطه «قوّه‌ای نامتناهی» می‌داند و ظاهر عبارات وی در این خصوص، متناقض می‌نمایند؛ از این رو، ابن‌سینا برای اینکه این مشکل را حل کند، مسائل مربوط به این اقوال را با مقدّمات لازم، در چند فصل تبیین می‌کند و در نهایت می‌گوید: «وقد اتّضح لک أنّ الفیلسوف إذا قال: إنّ الفلک متحرّک بطبعه فماذا یعنی، أو قال: إنّه متحرّک بالنفس فماذا یعنی، أو قال: متحرّک بقوّة غیر متناهیة تحرّک کما یحرّک المعشوق فماذا یعنی، وأنّه لیس فی أقواله تناقض ولا اختلاف» (ابن‌سینا، 1363: 61) البته لازم به ذکر است که رعایت اصول مذکور، در الشفاء و النجاة که در آنها نیز قصد مشایعت و همراهی با فیلسوفان مشّائی را داشته، مشهود است.

د. اختصار نویسی و پرهیز از آوردن براهین سخت و طولانی: از ویژگی‌های مهمّ این کتاب، بیان مطالب به صورت موجَز و مختصر و همچنین استفاده از برهان‌های ساده و حتّی‌الإمکان کوتاه است. ابن‌سینا موقع نوشتن این کتاب، خود را به مختصرنویسی و پرهیز از استدلال‌های دشواری که مبتنی بر تشکیل قیاس‌های فراوان باشد، ملتزم می‌داند.[8] او در این کتاب، در غیر از موارد ضروری[9]، از تطویل اجتناب کرده و برخلاف عادت رایجش[10]، به ارجاع و در برخی موارد، به مصادره بسنده کرده است. (برای نمونه نک: ابن‌سینا، 1363: 50، 82، 102) وی همچنین سعی داشته است که در میان برهان‌های موجود، روشن‌ترین آنها را  بیان کند؛ برای نمونه، پس از تبیین برهان اتّحاد صورت معقوله با عقل بالقوّه، می‌گوید: «برای این مسأله، برهان‌های پیچیده و دشواری نیز وجود دارد، امّا ما آنها را رها کرده و به آشکارترین برهان، تکیه کردیم». ابن‌سینا در بخش پایانی کتاب نیز، پایبند بودن خود به این شیوه را یادآور می‌شود. (همان: 121)

ه. مباحث اختصاصی المبدأ والمعاد: این کتاب با وجود شباهت‌هایی که با آثاری همچون النجاة و الشفاء دارد، حاوی مطالب، تبیین‌ها و استدلال‌های متفاوت از کتب مذکور است. این تفاوت‌ها در مقاله دوّم و خصوصًا مقاله سوّم این کتاب، بیشتر دیده می‌شود. برخی از مهم‌ترین مطالب، تبیین‌ها و استدلال‌های متفاوت در این کتاب عبارتند از: اتّحاد عاقل و معقول، دوام اتّصالی حرکت مکانی، اثبات حیات در افلاک، معنای ابداع نزد حکماء، عنایت و عدل صانع و آثار حکمت او بر آسمان‌ها و زمین، کمال نفس و غایت کمال عالَم عائد، مباحثی از سعادت و شقاوت، ویژگی‌های نبوّت و ... .

  1. پیشینه تحقیق و ارزیابی اجمالی

تاکنون چهار اثر در خصوص ارائه متن کتاب المبدأ والمعاد ابن‌سینا منتشر شده که دو اثر، شامل متن اصلی و دو اثر دیگر، ترجمه فارسی و فرانسوی متن است که هر یک از آنها به ترتیب انتشارشان مورد ارزیابی قرار می‌گیرند:

1-3. ترجمه محمود شهابی: این اثر، اوّلین و تنها ترجمه کامل از کتاب المبدأ والمعاد به زبان فارسی و البتّه بدون ارائه متن عربی است که از روی نسخ خطّی انجام گرفته است.[11] شهابی ابتدا متن کتاب را از روی نسخه‌ای پرغلط استنساخ می‌کند و سپس متن حاضر شده را به شیوه قیاسی و گاهی با مقابله با کتاب الشفاء و النجاة تصحیح می‌کند و پس از آن، چند نسخه خطّی را ـ که نسبت به نسخه خودش مرجوح بودند ـ در تهران یافته و در فرآیند تصحیح از آنها نیز استفاده می‌کند. در نهایت، وی برای شروع کار ترجمه، به چهار نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی دسترسی پیدا می‌کند که یکی از آنها قدیمی‌تر بوده و همان را نسخه اساس برای ترجمه قرار می‌دهد[12] و از سه نسخه دیگر که تاریخ کتابت آنها متأخّر بوده به عنوان نسخه‌بدل[13] استفاده می‌کند. (نک: ابن سینا، 1332: ب و ج؛ ابن‌سینا، 1388: 43)

ارزیابی: ملاحظاتی که در خصوص اثر چاپ شده محمود شهابی به نظر می‌رسد به قرار زیر است:

  1. محدودیّت دسترسی شهابی به دیگر نسخه‌های ارزشمند المبدأ والمعاد؛ 2. عدم بیان ویژگی‌ها و ارزش کیفی نسخه‌های در دسترس؛ 3. عدم گزارش نسخه‌بدل‌ها در متن ترجمه، جز در یک مورد (نک: شهابی، 1332: 114)؛ 4. اشکالات فراوان در متن که برخی از آنها به نسخه‌های در دسترس وی و یا خوانش‌های ناصحیح[14] از نسخه‌ها بازگشت دارد و برخی به عدم رعایت شیوه صحیح ترجمه.[15] بنابر این در ترجمه مذکور، اصول و قواعد ضروری تصحیح انتقادی رعایت نشده است و نمی‌توان از آن، به عنوان منبع مورد اعتمادی از کتاب المبدأ والمعاد بهره برد.

2-3. تصحیح عبداللّه نورانی: این تصحیح از سال 1363 تا کنون تنها منبع چاپی ارجاع به متن عربی المبدأ والمعاد بوده است. نورانی بنابر آنچه در مقدّمه آورده است، از سه نسخه برای تصحیح استفاده کرده و به نسخه‌های دیگری ـ که آنها را معرّفی نمی‌کند ـ مراجعاتی داشته است. این اثر در کنار دقّت‌های نسبی برای ارائه متن منقّح، دارای کاستی‌هایی از جهت تحقیق در اثر، نسخه‌شناسی و اتّخاذ شیوه‌ای علمی برای تصحیح و همچنین اشکالات فراوان در متن ارائه شده است که متعاقباً به صورت تفصیلی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

3-3. نسخه چاپی محمّد عثمان[16]: با مقابله متن این کتاب با تصحیح عبداللّه نورانی، معلوم شد که محمّد عثمان، عین متن تصحیح شده نورانی را بدون تغییر در پاراگراف‌بندی‌ها و حتّی بسیاری از اشکالات حروف‌نگاشتی، در کتاب خود آورده است. همچنین وی تاریخ کتابت تنها نسخه مورد استفاده‌اش را 586 ق اعلام می‌کند (ابن‌سینا، 2013: 21)؛ در حالی که این نسخه، همان نسخه کتابخانه احمد ثالث (استانبول) به شماره 3268 است و تاریخ کتابت آن در ترقیمه نسخه، 580 نوشته شده است؛ تصویری که وی از ابتدا و انتهای این نسخه در بخش نخستین کتابش می‌آورد، نیز مؤیّد این مطلب است.[17] تنها کاری که این نویسنده در این کتاب انجام داده، اضافه کردن برخی پاورقی‌های بدون نظم و ضابطه در توضیح برخی اصطلاحات این کتاب است؛ بنابراین کتاب مذکور، فاقد ارزش علمی است.

4-3. ترجمه یحیی میشو[18]: این اثر توسّط نویسنده، به عنوان یک کار در حال پیشرفت [19]معرّفی شده است. ترجمه مذکور به زبان فرانسوی و بدون ارائه متن عربی است و هرچند که هنوز چاپ نشده، امّا به صورت آنلاین منتشر شده است.[20] طبق گزارشی که میشو در مقدّمه کار تحقیقی خود ارائه می‌دهد او مقاله سوّم این کتاب را در سال 1981 یعنی قبل از انتشار تصحیح عبداللّه نورانی، از روی پنج نسخه[21] ترجمه کرده است. پس از انتشار تصحیح نورانی، وی مقاله اوّل و دوّم را از روی آن ترجمه کرده و پس از بررسی بیش از چهل نسخه خطّی ـ که البتّه فاقد گزارش است ـ ده نسخه را برای تصحیح خود انتخاب نموده است.[22]

ارزیابی: درباره کار میشو موارد زیر قابل ذکر است:

  1. پس از گذشت چهل سال از کار وی، تنها شش فصل از مقاله نخست (پنج صفحه از اثر) از مجموع 83 فصل کتاب، به عنوان کار تقریباً قطعی معرّفی شده است[23]؛ 2. او نسخه‌های منتخَب را توصیف نکرده و تنها به نام کتابخانه و شماره نسخه‌ها بسنده کرده است؛ 3. از دلایل انتخاب نسخه‌های دهگانه، سخنی به میان نیامده است؛ 4. به نظر می‌رسد در این تصحیح، سعی شده است از روش تصحیح التقاطی استفاده شود، امّا چون اتّخاذ این روش، منوط به بررسی و سنجش اعتبار نسخه‌ها و شناخت هویّت آنهاست و در این اثر، هیچ گزارشی از این کار ارائه نشده است[24] شاید بتوان این روش را «تصحیح ذوقی» یا «تصحیح آزاد» نامید که در این صورت، ارزش چندانی نخواهد داشت.[25] بنابراین هم از حیث محتوای بسیار اندکِ ارائه شده و هم از حیث روش تصحیح نمی‌توان این کار را به عنوان یک تصحیح معتبر دانسته و به آن اعتماد و بسنده کرد.
  2. ارزیابی تفصیلی تصحیح عبدالّله نورانی

تصحیح عبداللّه نورانی از سه منظر اساسی مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد:

الف ـ تحقیق در اثر: نورانی برای تصحیح خود، مقدّمه‌ای بسیار کوتاه نوشته که شامل شماری از مسائل کلّی و بدون ارجاعات لازم است.‌ وی همچنین  یک صفحه را با عنوان «الفهرس العام» و شامل اسامی اشخاص، کتب و برخی اصطلاحات گزینشی آورده است که علاوه بر نقصان[26]، نظم و ضابطه خاصّی در آن دیده نمی‌شود.

ارزیابی: با توجّه به قواعد و اصول تصحیح علمی یک اثر می‌توان گفت جای  این عناوین در تصحیح او خالی است: 1. مقایسه‌ای دقیق بین مطالب المبدأ والمعاد با سایر آثار ابن‌سینا و بیان اشتراکات و افتراقات؛ 2. بیان تأثّرات این کتاب از آثار دیگران و همچنین تأثیرات آن در نویسندگان بعدی؛ 3. افزودن تعلیقات و توضیحات به متن در موارد ضروری؛ 4. فهرست منظّم و دقیق أعلام، اصطلاحات فلسفی و مقارنه‌های مطالب کتاب.

ب ـ نسخه‌شناسی: نورانی در مقدّمه تصحیح خود می‌گوید که بیش از بیست نسخه در کتابخانه‌های دنیا از کتاب المبدأ والمعاد موجود است. وی بدون اینکه این نسخه‌ها را معرّفی کند و ویژگی‌های هر یک را بشمارد، می‌گوید نسخه‌ها را مقابله و مقایسه کرده و نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث (استانبول) با شماره 3227، نسخه اساس تصحیح خود قرار داده است و نسخه‌بدل‌های تصحیح خود را نسخه‌ کتابخانه آستان قدس (مشهد) به شماره 971 و نسخه کتابخانه نور عثمانیّه (استانبول) به شماره 3894 معرّفی می‌کند. وی می‌گوید آنچه از دو نسخه‌بدل مذکور، مورد استفاده قرار گرفته، در کروشه آورده و نیز برای تأیید قرائت و تثبیت متن، به سایر نسخه‌ها مراجعه داشته است.

ارزیابی: درباره آنچه که عبداللّه نورانی در مقدّمه خویش آورده است، نکات زیر قابل ملاحظه است:

  1. نورانی به بسیاری از نسخه‌های المبدأ والمعاد دسترسی نداشته و همین امر، موجب ضعف اساسی در تصحیح انتقادی است؛ 2. در مقدمه نورانی از خصوصیّات هر یک از نسخه‌ها، علّت انتخاب نسخه اساس و نسخه‌بدل‌ها و همچنین از نوع مقابله و مقایسه‌ای که میان نسخه‌ها انجام شده، سخنی به میان نیامده است؛ 3. شماره نسخه خطّی کتابخانه احمد ثالث (استانبول) که نسخه اساس ایشان بوده، بنابر گزارش مهدوی و فنخا، 3268 است، نه 3227؛ گوتاس نیز متذکّر این مطلب شده است (Gutas. 2014: 20)؛ 4. شماره صحیح نسخه کتابخانه نور عثمانیّه (استانبول)، 4894 است؛ 5. از گفته نورانی، چنین استنباط می‌شود که شیوه تصحیح او «تصحیح بر مبنای نسخه اساس» است، ولی در تصحیح وی، نسبت به شیوه مذکور و حتّی روش «تصحیح بینابینی» دیده نمی‌شود. همچنین متن تصحیح شده، جز در موارد بسیار کمی، فاقد گزارش نسخه‌بدل‌ها است؛ 7. درباره رجوع به سایر نسخه‌ها هیچ گزارشی در این تصحیح دیده نمی‌شود.

ج ـ تصحیح متن: با بررسی و مقابله متن تصحیح شده نورانی با سه نسخه مذکور در مقدّمه وی، کاستی‌ها و اشکالات زیادی از حیث افتادگی‌ از نسخه اساس، عدم گزارش نسخه‌بدل‌ها، وجود کلمات زائد، خوانش‌های نادرست، خطاهای فراوان چاپی و تقطیع‌های نابجا دیده می‌شود که در این بخش، به دلیل رعایت اختصار، تنها به برخی از خوانش‌های نادرست اشاره می‌شود:

کلمه صحیح

متن چاپی

سطر

صفحه

ردیف

إیقاع

باعتبار ارتفاع النسبة الى ذلک الغیر ...

12

3

1

وجود

لانَّ کلَّ علّةٍ أقدمُ فى وجوبِ الذاتِ من المعلولِ‏

آخر

4

2

یقوم

فلکلّ واحد منهما شى‏ء آخر یقرن به أقدم ...

1

5

3

کلُّ

أنَّ الصورةَ المعقولةَ لکلّ ماهیّةٍ فارقتِ المادّةَ

آخر

6

4

هذه

فاذاً لیس أن یعقل بهذه الصورة نفس وجودِها ...

13

8

5

الحَرّ

لو کان الجزء من النار قائمًا بذاته

3

10

6

منغلقةٌ

ولهذا براهینُ مغفولةٌ ترکناها واعتمدنا الأظهرَ منها

10

10

7

لکلٍّ ماهیّةٌ

أو یکون لکلّ ماهیّةٍ أخری

4

13

8

یعرِضُ

ولکنّه قد یفرض أن تکون القوّة الدرّاکة ...

11

18

9

متقوّمةٌ

... وإلّا فذاته إمّا منفعلةٌ بما یعقل ...

5

19

10

لیُعلَم، الاعتراض

فتعلم أنّ هذا الاشتراط غیر لازم

11

26

11

المجرّدة

أنّ الطبیعة المحرّکة

3

28

12

الطبیعة فی حالةٍ

علّتها الطبیعیّة هی حالةٌ غیر ملائمة

11

28

13

غایةً

إعطاء الوجود علّةً لوجوده

18

32

14

والمراد

والمدار یُدفع من جانبٍ ...

9

34

15

 

 

 

  1. نسخه‌شناسی کتاب المبدأ والمعاد ابن‌سینا

هر یک از فهرست‌های منتشر شده‌ای که شامل کتاب المبدأ والمعاد ابن‌سینا است، تعداد محدودی از نسخه‌های موجود این کتاب را معرّفی کرده و در کنار اشتباهاتی که در آنها

دیده می‌شود، به هیچ کدام نمی‌توان به عنوان فهرست جامعی از این کتاب، رجوع کرد؛ در این میان، پنج فهرست معروفی که قنواتی، مهدوی، گوتاس و درایتی (در فنخا و دنا) ارائه داده‌اند، بیشتر قابل توجّه هستند، امّا آنها نیز در ضمن نقاط قوّت، کاستی‌هایی دارند؛ قنواتی در فهرستش عمدتاً به معرّفی نسخه‌های اروپایی پرداخته و در برخی موارد، دقّت کافی ندارد.[27] مهدوی نیز با اینکه نسخه‌های ایرانی را به فهرستش افزوده، به بخش عظیمی از آنها دسترسی نداشته است و از این جهت، کار او نقصان دارد. در فهرست گوتاس نیز تنها دو نسخه به فهرست مهدوی افزوده شده است. لازم به ذکر است که مهدوی و گوتاس نسخه‌هایی از المبدأ والمعاد را در کتاب خود معرّفی کرده‌اند که شماره آنها در فهرست نسخه‌های کتابخانه‌های مذکور یافت نشد؛ احتمال دارد این شماره‌ها مربوط به شماره‌گذاری‌های قدیم آن نسخه‌ها باشد.[28] فهرست فنخا و دنا نیز در کنار خطاهایی که دارند[29]، منحصر در نسخه‌های خطّی موجود در ایران و یا میکروفیلم‌های موجود از نسخه‌های خارجی هستند.[30]

با بررسی دقیق فهرست‌های فوق و سایر فهرست‌های مرتبط و همچنین تهیّه بسیاری از نسخه‌های کتاب المبدأ والمعاد فهرست نسبتاً کاملی از نسخه‌های موجود از این کتاب تهیّه شده که در بخش پیوست می‌آید. در این فهرست علاوه بر رفع اشتباهات فهرست‌های گذشته، نسخه‌های جدیدی نیز معرّفی شده‌اند. در جدول زیر سهم هر یک از پنج فهرست فوق در معرّفی نسخه‌های کتاب المبدأ والمعاد گزارش شده که با فهرست جدید قابل مقایسه است:

مجموع نسخه‌ها

تعداد نسخه‌های معرّفی شده

فهرست

مصر

عراق

ایتالیا

اسپانیا

هلند

انگلستان

ترکیه

ایران

 

16

0

0

1

1

1

2

11

0

قنواتی

24

0

0

1

1

1

2

11

8

مهدوی

26

0

0

1

1

1

2

12

9

گوتاس

45

0

0

0

0

1

0

1

43

فنخا

درایتی

47

0

0

0

0

1

0

1

45

دنا

(ویراست دوّم)

71

3

3

1

1

1

2

15

45

جدید

 

  1. نتیجه‌

کتاب المبدأ والمعاد از آثار مهمّ فلسفی ابن‌‌سینا است که مورد توجّه فیلسوفان بزرگ پس از وی بوده است و در کنار شباهت‌هایش به دیگر آثار ابن‌سینا، از جهت محتوا و اسلوب نگارش، ویژگی‌های منحصر بفردی دارد و به همین سبب، برای پی بردن به منظومه فکری ابن‌سینا ضرورت دارد تا مورد توجّه پژوهشگران قرار گیرد. از طرفی، ارزیابی پیشینه پژوهش بیانگر این است که آثار منتشر شده در خصوص این کتاب، دارای کاستی‌ها و اشکالاتی است که مانع از اعتماد به آنها به عنوان یک متن منقّح و معتبر است. برخی از مهم‌ترین نقدها به آثار مذکور عبارتند از: 1. فقدان مقدّمه علمی درباره کتاب و تبیین جایگاه آن در میان سایر آثار مرتبط با آن؛ 2. محدودیّت دسترسی به بسیاری از نسخه‌های ارزشمند؛ 3. عدم بیان ویژگی‌‌ها و ارزش کیفی نسخه‌های در دسترس؛ 4. عدم ارزیابی دقیق از منشأ و تبار نسخه‌ها؛ 5. عدم گزارش نسخه‌بدل‌ها؛ 6. اشکالات فراوان از حیث خوانش‌ یا ضبط‌های ناصحیح، افتادگی‌ها، کلمات زائد و تقطیع‌های نادرست. بنابراین در مجموع می‌توان گفت کارهای انجام پذیرفته در این باره، فاقد دقّت کافی و رعایت ضوابط تصحیح انتقادی است و شایسته و بایسته است که این اثر ارزشمند ابن‌سینا با دقّت کامل و با رعایت اصول و قواعد تصحیح نسخ خطّی، مورد تصحیح قرار گیرد.

 

 پیوست

توضیحات

  1. در برخی نسخه‌ها به دلیل نبود فهرست چاپی یا عدم دسترسی به آن، به منابع الکترونیکی ارجاع داده شده است.
  2. در فهرست قنواتی، تاریخ کتابت برخی نسخه‌ها ـ که به آنها دسترسی نداشتیم ـ ذکر شده که این موارد در ستون تاریخ کتابت نسخه‌ها، مشخّص شده‌اند. البتّه چون این تاریخ‌ها تنها در این فهرست آمده‌اند، احتمال دارد تاریخ تخمینی کتابت نسخه‌ها باشد.
  3. نشانه (ف) بیانگر فهرست کتابخانه مذکور می‌باشد.
  4. برخی از اطلاعات نسخه‌ها که به دلیل عدم دسترسی و عدم ذکر در فهرست‌ها معلوم نیست، با علامت (*) مشخّص شده است.
  5. برخی نسخه‌های خارجی‌ که در ستون فهرست فنخا و دنا ، علامت (ü) خورده است، مربوط به میکروفیلم‌های موجود آن نسخه‌ها در ایران است.

 

 

 

 کامل/ ناقص

موجود در فهرست‌ها

فهرست

تاریخ کتابت (قمری)

شماره نسخه

کتابخانه

مکان

ردیف

دنا (ویراست دوّم)

فنخا

گوتاس

مهدوی

قنواتی

کامل

 

 

ü

ü

 

ف: ص184

578

1/3217

فاتح

استانبول

1

کامل

ü

ü

ü

ü

ü

http://ktp.isam.org.tr/ktpgenel/detailrecords.php  

580

7/3268

احمد ثالث

استانبول

2

کامل

ü

ü

ü

ü

 

ف: ج4، ص233

قرن 6 و 7

971

ش. عمومی:862

آستان قدس

مشهد

3

کامل

 

 

ü

ü

 

ف: ص66

625

872

راغب پاشا

استانبول

4

کامل

 

 

 

 

ü

ف: ص154

653

2715

نور عثمانیّه

استانبول

5

*

 

 

ü

 

 

http://ktp.isam.org.tr/ktpgenel/detailrecords.php  

675

1194

حسین چلبی

بورسا

6

برخی از صفحات  نیازمند ترمیم است

ü

ü

ü

ü

ü

ف: ج2، ص13

بی‌تا

(احتمالاً قرن 8 یا 9)

 

or.1020a (2)

 

دانشگاه لیدن

لیدن

7

*

 

 

ü

ü

ü

ف (طوپ قاپی سرای): ص420

قرن 8

(قنواتی)

3225

احمد ثالث

استانبول

8

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج5، ص463

893

1/1960

مجلس

تهران

9

*

 

 

 

 

ü

ف (طوپ قاپی سرای): ص420

قرن 9

(قنواتی)

3215

احمد ثالث

استانبول

10

فقط از اوّل تا بخشی از فصل41 مقاله اوّل را دارد.

 

 

ü

ü

ü

ف: ج1، ص430

قرن 9 یا 10 (قنواتی)

11/869

کوپرولو فاضل احمد پاشا

استانبول

11

کامل

ü

 

 

 

 

https://scripts.nlai.ir

905

2/17842-5

ملّی ایران

تهران

12

کامل

 

 

ü

ü

ü

http://ktp.isam.org.tr/ktpgenel/detailrecords.php  

914

1584

 

احمد ثالث

 

استانبول

13

*

 

 

ü

ü

ü

http://ktp.isam.org.tr/ktpgenel/detailrecords.php  

920

(قنواتی)

2/4390

دانشگاه مرکزی

استانبول

14

کامل

ü

ü

 

 

 

 فهرست مؤیّد: ج1، ص398

925

38453م

(1/491)

آستان قدس (شیخ‌ علی‌حیدر)

مشهد

15

*

 

 

ü

ü

ü

ف: ص501

928

10/703

سلطنتی

اسکوریال

16

کامل

ü

ü

ü

 

 

 ف: ج3 (بخش 4- مجلّد 6)،  ص2415

962

1149/34

دانشگاه تهران (مشکات)

تهران

17

کامل

 

 

ü

ü

ü

http://ktp.isam.org.tr/ktpgenel/detailrecords.php  

قرن 10 (قنواتی)

1/2188

فیض اللّه افندی، جزء کتابخانه ملّت

استانبول

18

کامل

ü

ü

ü

ü

 

ف: ج4، ص234

1005

972

ش. عمومی:5865

آستان قدس

مشهد

19

افتادگی فصل 2و3و4؛ نقصان فصل1 و 5

ü

ü

 

 

 

ف: ج32، ص403

اوایل قرن11

2/12748

مرعشی

قم

20

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج8، ص43

1021

11/4694

ملک

تهران

21

بندی از نسخه

ü

ü

 

 

 

ف: ج8، ص44

1021

16/4694

ملک

تهران

22

بندی از نسخه

ü

ü

 

 

 

ف: ج8، ص45

1021

18/4694

ملک

تهران

23

افتادگی یک ورق از آخر نسخه

 

 

 

 

 

ف: ج2، ص251

1024

ماکس مایرهوف:

2/102

جامعة الإسکندریّة

الإسکندریّة

24

برخی از صفحات  نیازمند ترمیم است

 

 

 

 

 

https://digitallibrary.al-furqan.com/our_i s_item/manid/676158/groupid/54408

1027

مجامیع تیمور: 1/231

شماره میکروفیلم:

62292

دارالکتب المصریة

زقازیق

 (مصر)

25

کامل

ü

ü

 

 

 

ف مختصر: ص709

1035

19/15232

مجلس

تهران

26

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج18، ص88

1045

10/6895

مرعشی

قم

27

فقط مشتمل بر فصل42 از مقاله دوّم و فصول 4، 12 و 15 از مقاله سوّم

ü

ü

 

 

 

مجلّه میراث شهاب: ش42، ص131

1072

38/286

مرعشی

قم

28

افتادگی  اواخر فصل13 تا قدری از فصل20از مقاله اوّل

ü

ü

ü

ü

 

ف: ج4، ص234

21078

973

ش. عمومی:865

آستان قدس

مشهد

29

*

ü

ü

 

 

 

نشریّه کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، دفتر هفتم،  ص712

1079

بدون شماره/2

محمود علومی یزدی

یزد

30

*

ü

ü

 

 

 

ف: ج7، ص492 (این جلد از فهرست، هنوز تهیّه نشده) به نقل از فنخا: ج27، ص774، ش21 

1082

6/67

سلطنتی

تهران

31

*

 

 

 

 

 

 معجم المخطوطات العراقیّة، ج13، ص731

1085

597

مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین العامّة

نجف

32

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج12، ص200

1085

4530

مجلس

تهران

33

*

 

 

 

 

 

معجم المخطوطات العراقیّة، ج13، ص732

1085

3/5

مکتبة الإمام آیة اللّه الحکیم العامّة

نجف

34

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ص399

1087

4/810

دانشگاه تهران (دانشکده الهیّات)

تهران

35

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج10، ص2116

1088

3975/2

مجلس

تهران

36

کامل

ü

ü

 

 

 

ف (سنای سابق): ج2، ص193

1091

45/1255

مجلس

تهران

37

کامل

 

 

 

 

ü

http://ktp.isam.org.tr/ktpgenel/detailrecords.php  

1093

1213

فیض اللّه افندی، جزء کتابخانه ملّت

استانبول

38

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج8، ص741

قرن 11

4/2106

دانشگاه تهران

تهران

39

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ص143

قرن 11

3/242

دانشگاه تهران (دانشکده الهیّات)

تهران

40

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج1، ص632

قرن11

685

ملک

تهران

41

تنها فصل پانزدهم از مقاله سوّم را دارد.

ü

ü

 

 

 

ف: ج8، ص42

قرن 11

7/4694

ملک

تهران

42

ناقص الآخر

ü

ü

 

 

 

مجلّه نسخه‌پژوهی، شماره2، ص215

قرن 11

863

علّامه طباطبایی

شیراز

43

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج11، ص 288

1115

7892

آستان قدس

مشهد

44

*

 

 

ü

ü

ü

ف: ص450

1182

33/978

موزه

بریتانیا

45

*

 

 

ü

ü

ü

ف (طوپ قاپی سرای): ص420

قرن 12 (قنواتی)

1/3247

احمد ثالث

استانبول

46

*

ü

ü

 

 

 

https://digital.aqr.ir/newindex.aspx?pid=6&ID=1518762&Complete=1&CBNID=12342748-29ce-46da-9117-3a5b9f098830

قرن 12

21624

آستان قدس

مشهد

47

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج38، ص623

قرن 12

14473/19

مجلس

تهران

48

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج5، ص495

قرن12

 45/1216

 مدرسه عالی شهید مطهّری (سپهسالار)

تهران

49

فقط 16 فصل از مقاله اوّل را دارد

ü

ü

 

 

 

ف: ج8، ص36

قرن12

22/4693

ملک

تهران

50

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج7، ص311

1264

2869

مرکز احیاء میراث اسلامی

قم

51

*

ü

ü

ü

ü

 

ف: ج5، ص495

1266

3/2912

مدرسه عالی شهید مطهّری (سپهسالار)

تهران

52

کامل

ü

ü

ü

ü

 

ف: ج3 (بخش 1)، 

ص343

1283

5/861

دانشگاه تهران (مشکات)

تهران

53

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج9، ص408

1285

1809/1

مجلس

تهران

54

افتادگی 14 فصل از  مقاله اوّل

ü

ü

 

 

 

ف: ج51، ص130

قرن 13

18752

مجلس

تهران

55

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج 16، ص239

1311

5331

مجلس

تهران

56

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ج2، ص218

1333

18/1000

دائرة المعارف

تهران

57

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ص268

بی‌تا

2/700

غرب - مدرسه آخوند

همدان

58

افتادگی بیش از 13 فصل از آخر

ü

ü

ü

ü

 

ف: ج 4، ص235

بی‌تا

976

ش. عمومی:871

آستان قدس

مشهد

59

کامل

ü

ü

ü

ü

 

ف: ج4، ص235

بی‌تا

975

ش. عمومی:864

آستان قدس

مشهد

60

کامل

ü

ü

ü

ü

 

ف: ج4، ص235

بی‌تا

974

ش. عمومی:863

آستان قدس

مشهد

61

افتادگی بیش از 3 فصل از آخر

ü

ü

 

 

 

ف: ج5، ص133

بی‌تا

2/1714

گوهرشاد

مشهد

62

کامل

ü

 

 

 

 

https://scripts.nlai.ir

بی‌تا

8992-5

ملّی ایران

تهران

63

کامل

ü

ü

 

 

 

ف: ص513

بی‌تا

6/112-ب

دانشگاه تهران (دانشکده حقوق)

تهران

64

کامل

 

 

ü

ü

ü

ف: ص304

بی‌تا

65/4894

نور عثمانیّه

استانبول

65

کامل

ü

ü

 

 

 

 ف عکسی: ج4، ص398

بی‌تا

1/1498 عکسی

مرعشی

قم

66

ناقص الآخر

 

 

 

 

 

ف: ج4، ص178

بی‌تا

مجامیع: 1/752

شماره میکروفیلم: 5194

دارالکتب المصریّة

قاهره

67

*

 

 

 

 

 

معجم المخطوطات العراقیّة، ج13، ص732

بی‌تا

5

مکتبة الإمام آیة اللّه الحکیم العامّة

نجف

68

*

 

 

ü

ü

 

*

*

1630

دانشگاه مرکزی

استانبول

69

کامل

 

 

ü

ü

ü

ف: بخش7-12، ص634

*

384[460]/s

جان رایلند

منچستر

70

*

 

 

ü

ü

ü

https://ambrosiana.comperio.it/opac/detail/view/ambro:catalog:104458

*

4/320

آمبروزیانا

میلان

71

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

پی­نوشت­ها

 

[1] . این شباهت‌ها به ویژه با کتاب النجاة  بیشتر است، به گونه‌ای که عبارات 37 فصل از مجموع 83 فصل المبدأ والمعاد (فصل‌های 6-1، 13-8، 22-15، 32-27، 34، 41-39، 46-44 از مقاله نخست و فصل‌های 6-3 از مقاله دوّم) تمامًا و یا در برخی فصول با اندک تفاوت، در النجاة (فصل‌های 6-1، 11-7، 17، 18، 15-12، 22 از مقاله دوّم جزء 11، فصل 16 از مقاله نخست جزء 11،  فصل‌های 25-23، 28-26، 31-29 از مقاله دوّم جزء 11) تکرار شده است. همچنین در دو فصل دیگر از المبدأ والمعاد (فصل 47 از مقاله نخست و فصل 1 از مقاله دوّم) بخش زیادی از متن در النجاة (فصل 32 و  33 از مقاله دوّم جزء 11) آمده است.

[2] . لازم به ذکر است که رساله‌ای کوتاه و دربردارنده چهار پرسش و پاسخ نیز به نام المبدأ والمعاد یا أربع مسائل فی المعاد و منسوب به ابن‌سینا است  که نباید با این کتاب مفصّل، اشتباه گرفته شود. (نک: مهدوی، 1333: 216)

[3]. ابن‌سینا در حدود سال 402 به جاجَرم (سرحدّ نهایی خراسان) و نیشابور و از آنجا به گرگان (جرجان) می‌رود. (نک: البیهقیّ، 1365 / 1946: 58)

[4] . این شخص که از دوستداران علوم حِکمی در گرگان بود، در زمان ورود ابن‌سینا به آن شهر، در همسایگی خود خانه‌ای برای او خرید و او را در آنجا اسکان داد؛ ابن‌سینا نیز علاوه بر کتاب المبدأ والمعاد، کتاب الأرصاد الکلّیة را برای وی تألیف نمود. (Avicenna. 1974: 44)

[5] . بنا به گزارش رساله سرگذشت،  هدف ابن‌سینا از مسافرت به گرگان، پیوستن به امیر قابوس بن وُشمگیر بود (Avicenna. 1974: 42)  که در این میان، قابوس در سال 403 به وسیله سپاهیانش دستگیر و کشته می‌شود (نک: ابن‌اثیر، 1385، 9: 238) و چون ابن‌سینا پس از گرگان به نزد مجدالدوله و مادرش در ری رفت و همچنین از سال 405 به بعد، وزارت شمس الدوله در همدان را به عهده گرفت (نک: قدیانی، 1387، 1: 69)، لذا باید در حدود سال 404 در ری بوده باشد. در نتیجه، حضور ابن‌سینا در گرگان حدوداً در فاصله  403 تا 404 خواهد بود.

[6] . تفصیل این مسأله در مقاله‌ای با عنوان «رابطه نفس و معقولات در آثار ابن‌سینا: تحلیل متون و رفع تناقض‌های ظاهری» در همایش بین‌ المللی «انسان‌شناسی در حکمت ابن‌سینا» ارائه شده است.

[7] . برای نمونه، او در اثبات واجب الوجود، پیش از آنکه استدلال از راه «حرکت» را ـ که روش ارسطو است ـ ذکر کند، استدلال خود را که از راه «حال وجود» است، مطرح می‌کند (نک: همان: 33) و این، همان استدلالی است که از آن در کتاب الإشارات والتنبیهات با عنوان برهان صدّیقین یاد شده است. (نک: ابن‌سینا، 1439: 276)  همچنین در بحث حرکت افلاک در مقاله نخست این کتاب، حرکت وضعی را مطرح کرده و آن را مختصّ خود می‌داند. (نک: ابن‌سینا، 1363: 69)

[8] . ابن‌سینا در فصل 4 از مقاله دوّم با عنوان «فی أنّه کیف یکون الثوانی عن المعلول الأوّل» پس از ذکر براهینی در این خصوص، می‌گوید: «وعلى هذا المعنى قیاسات کثیرة وبراهین، لکنّا إنّما نختار فی هذا الکتاب من الحجج ما لا یحوجنا إلى استعمال مقدّمات کثیرة وتحلیل طویل، بل یکون أقرب إلى الأفهام»

[9] . او در فصل 36 از مقاله نخست، پس از اینکه ادلّه متعدّدی برای «دوام حرکت» ذکر می‌کند و به برخی مغالطات در این باره پاسخ می‌‌دهد، می‌گوید: «ونحن قد خرجنا عن غرضنا إلى تطویل فی القول أدّى إلى الإملال، ولکن تحقُّقه معینٌ فی تحقّق المقصود لا محالة» (ابن‌سینا، 1363: 50)

[10] . خواجه نصیرالدین طوسی به این ویژگی ابن‌سینا در شرح الإشارات والتنبیهات اشاره می‌کند: «والشیخ أراد أن یبتدئ بالطبیعیّات أیضًا ولکن بشرط أن یرفع منها هذه الحوالات ـ من أحد العلمین إلی الآخرـ المقتضیة لتحیّر المتعلّم ...» (طوسی، 1391: 24)

[11]. این ترجمه دارای دو چاپ است: الف ـ  چاپ دانشگاه تهران در سال 1332؛ ب ـ  چاپ انتشارات آیت اشراق در سال 1388 در کتاب مجموعه رسائل شیخ الرئیس ابن سینا.

.[12]  به احتمال زیاد، این نسخه، همان نسخه شماره 971 کتابخانه آستان قدس رضوی است.

[13] . شهابی می‌گوید ظاهراً برخی از این نسخه‌بدل‌ها برای برخی دیگر اصل بوده‌اند. (نک: ابن‌سینا، 1332: ج)

[14] . برای نمونه در همان یک موردی که از متن نسخه اساس و نسخه‌بدل‌ها گزارش شده است، متن نسخه اساس چنین است: «وغایة کمال العالَم العائد أن یحدث منه انسان ...»؛ امّا وی بجای عبارت «العالَم العائد» ، عبارت «العالم العامل» را از نسخه مذکور گزارش کرده است.

[15] . ارزیابی‌کامل این اثر از منظر قواعد ترجمه، نیازمند تحقیق مستقلّی است و در اینجا تنها به ذکر یک نمونه، اکتفا می‌کنیم: در فصل نخست از مقاله نخست، متن ترجمه چنین است: «... و وجودی ممکنست که از فرض بود یا نبودش محال لازم نیاید. پس واجب الوجود موجودیست که وجودش ضرورت دارد و ممکن الوجود موجودیست که آنرا بوجهی ضرورتی نیست یعنی نه وجودش ضرورت دارد و نه عدمش»(شهابی، 332: 2). درباره این ترجمه، به طور خلاصه، موارد زیر قابل ذکر است:

الف) «وجودی ممکنست...» در ترجمه «إنّ الممکن الوجود هو الّذی ...» صحیح نیست و ترجمه صحیح آن چنین است: «ممکن الوجود آن [ذاتی] است که ...»؛

ب) اصطلاح «وجود» و «عدم» یک بار به «بود» و «نبود» ترجمه شده و بدون التزام به آن، در سطر بعد این دو اصطلاح، بدون ترجمه آمده است؛

ج) خبر قرار دادن «موجودیست» برای «ممکن الوجود» صحیح به نظر نمی‌رسد؛

د) کلمه «بوجهی» علاوه بر اینکه ترجمه نشده است، معلوم نیست که در ترجمه فوق، قید «ممکن الوجود» گرفته شده است یا قید «ضرورت».

[16] . این نسخه در سال 2013 چاپ شده  و به اشتباه، در روی جلد آن «المُبدئ والمُعاد» نگاشته شده است.

[17] . ظاهراً اشتباه وی به خاطر مراجعه به فهرست قنواتی بوده است؛ زیرا او نیز در فهرستش تاریخ مذکور را 586 نوشته است.(نک: قنواتی، 1950: 252)

[18] . Yahya J. Michot.

[19] . Un travail en chantier.

[20] . http://www.muslimphilosophy.com/sina/works/AN195.pdf  (تاریخ مراجعه به سایت: 4/2/1400)

[21] . نسخه‌های شماره 3268 و 3225 از کتابخانه احمد ثالث (استانبول)؛ شماره 3217 از کتابخانه فاتح (استانبول)؛ شماره 872 از کتابخانه راغب پاشا (استانبول)؛ شماره 869 از کتابخانه کوپرولو فاضل احمد پاشا.

[22] . نسخه‌‌های ردیف 1 تا 7، 14، 60 و 71  از جدول پیوست.

[23] . قابل ذکر است که مقدّمه ابن‌سینا بر این کتاب نیز تصحیح نشده و تنها از روی نسخه چاپی نورانی ترجمه شده است.

[24] . زیرا هدف مصحِّح، مطابق آنچه که در مقدّمه اثرش بیان کرده، این بوده است که نسخه چاپی نورانی را بازبینی و ویرایش کند و به خاطر همین، بخش اوّل و دوّم کتاب را از همین نسخه، ترجمه کرده و پس از آن به نسخه‌های خطّی مراجعه کرده است که این کار از جهت سیر فرآیند تصحیح انتقادی، صحیح به نظر نمی‌رسد.

[25] . برای اطّلاع بیشتر در این خصوص، نک: مایل هروی، نجیب، تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی، ص 436 و 437.

[26] . برای مثال، البرهان که در صفحه 35 این کتاب آمده است در فهرست نیامده است.

[27] . برای نمونه، نسخه شماره 2/1349 از کتابخانه موزه بریتانیا مربوط به رسالة المعاد ابن‌سینا است، امّا قنواتی به  اشتباه، آن را جزء نسخه‌های المبدأ والمعاد معرّفی کرده است. (Cureton. W. et Rieu. Ch., 1846-71: 625)

[28] . کتابخانه و شماره این نسخه‌ها چنین ذکر شده است: مجلس، 30/634؛ ملک، 8/2007، 21/2013، 4/2019؛ سپهسالار، 41/1217؛ تنکابنی، 2/171، 1/308. (مهدوی، 1333: 216( و  (Gutas. 2014: 471 , 472) ضمناً گوتاس نسخه کتابخانه مشکات با شماره 1037 را هم ذکر کرده است؛ امّا این نسخه ـ که هفت رساله دارد ـ شامل المبدأ والمعاد نیست.

[29] . در فهرست فنخا 50 نسخه از المبدأ والمعاد معرّفی شده که پنج مورد آن اشتباه است. این پنج نسخه  که در جدول فهرست ارائه شده در پیوست نیامده است، ردیف‌های شماره 15، 30، 43، 45 و 50 از فهرست فنخا می‌باشد. در فهرست دنا (ویراست دوّم) نیز 60 نسخه معرّفی شده که 47 مورد آن مربوط به کتاب المبدأ والمعاد است، بنابراین، فهرست مذکور تنها دو نسخه به تعداد نسخه‌های فنخا افزوده است. در ویراست اوّل فهرست دنا کتاب و رساله المبدأ والمعاد ابن‌سینا تفکیک نشده‌ و همه نسخه‌ها در ذیل یک عنوان آمده است؛ در ویراست دوّم نیز با وجود رفع این مشکل، اولّاً:هشت مورد از  60 نسخه معرّفی شده برای کتاب المبدأ والمعاد، مربوط به رساله مذکور است، و ثانیاً: اشتباهات فهرست فنخا در آن نیز تکرار شده است. (نک: درایتی، 1389: 1199- 1201؛ 1399: 370- 372)

[30] . درباره کتاب المبدأ والمعاد سه مورد از این فهرست، مربوط به میکروفیلم‌های نسخه‌های خارجی است.

 

Al-Mabda' wa Al-Ma'ad (the Origin and the resurrection) is one of Ibn Sina's philosophical works which contains the most important issues of Metaphysics  and Natural philosophy. There are several reasons that confirm the attribution of this book to Ibn Sina. Some of these reasons are:

  1. Historical reports, especially report of "The life of Ibn Sina"
  2. Reference of Ibn Sina in the book " Al-Mubāḥat̲āt " to this book
  3. The fame of attributing this book to Ibn Sina in the eyes of his Contemporary philosophers.

Ibn Sina wrote this book in Gorgan around the year 403/1012 to 404/1013 and this book has been one of the important sources in the scientific works of philosophers and researchers since its writing. Evidence of this is that philosophers such as Shahāb al-Dīn Suhrawardī, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī, Mulla Sadrā and other philosophers have used the contents of this book in their works.

Al-Mabda' wa Al-Ma'ad is the most similar to the book of Al-Najāt among the Ibn Sina's works, as nearly forty chapters of the text of Al-Mabda' wa Al-Ma'ad have been repeated in that book; nevertheless, in Al-Mabda' wa Al-Ma'ad, there are issues, arguments and explanations different from other works of Ibn Sina in subjects such as perception of intelligibles, motion, characteristics of the spheres, perfection of the soul, bliss and affliction, and characteristics of prophecy.

Al-Mabda' wa Al-Ma'ad contains the results of the two great sciences of Metaphysics and Natural philosophy. In Ibn Sina's view, the result of metaphysical science is the knowledge of the first origin and the relation of beings, according to their order, to that origin, and the result of natural science is the knowledge of the immortality of the soul and its resurrection; hence, Ibn Sina compiles this book into two general sections: the origion (the first and second articles) and the resurrection (the third article).

In the introduction to the book, Ibn Sina says that his work is based on facts that have been with the peripatetic philosophers. This does not mean that Ibn Sina quotes every word that peripatetic philosophers believe in it, even if it is false, but the meaning of this statement is as follows: first: he brings opinions from them that are correct and argumentative, and second: if the appearance of their expressions seems incorrect, he interprets them correctly. Ibn Sina also gives her own views and arguments in some chapters of the book.

In this book, Ibn Sina has tried to solve the problems and ambiguities of the words of the Peripatetic philosophers, to use simple and obvious arguments, and to avoid writing too much.

Since 1332/1953 to 1400/2022, four works were published on this books, two works included the text and the other two are Persian and French translations, however, all of the above works have shortcomings and drawbacks that prevent them from being trusted as a edited and valid text. Some of the most important critiques of these works are:

  1. Lack of scientific introduction to the book and explanation of its place among other related works;
  2. Limited access to many important manuscripts;
  3. Not explaining the characteristics and quality value of the available manuscripts;
  4. Inaccurate assessment of the independence or non-independence of manuscripts;
  5. not reporting expressions of other manuscripts;
  6. Many problems in terms of incorrect reading or recording, omissions, redundant words and incorrect fractions.

Therefore, in general, it can be said that the work done in this issue lacks sufficient accuracy and observance of the criteria of critical edition, and it is appropriate and necessary that this valuable work of Ibn Sina be edited with full accuracy and by observing the principles and rules of manuscript edition.

Also, one of the most important preliminaries for presenting a revised and trusted text of this book, as well as research work on it, is to have a comprehensive list of manuscripts of the book; to this purpose, we have compiled a relatively complete list of available manuscripts of this book by carefully searching in the existing catalogs of the world's libraries and preparing many manuscripts of this book. This list is visible in the appendix. In this list, in addition to editing the mistakes of the previous lists, new manuscripts are also introduced.

 

  • References

    • Ibn Abī Uṣaybiʿa, Muʾaffaq al-Dīn Abū al-ʿAbbās Aḥmad Ibn Al-Qāsim. (1965). Uyūn ul-Anbāʾ fī Ṭabaqāt al-Aṭibbā. Ed. Nazār Reza. Beyrut: Dār Maktabat al-Hayāt. (In Arabic)
    • Ibn al-Athir, Ali ibn Muhammad. (1385 A.H). Al-Kāmil fī al-tārīkh. V.9. Beyrut: Dār Sādir. (In Arabic)
    • Ibn Sina, Hussein Ibn Abdullah. (1439 A.H). Al-isharat wa al-tanbihat. Mojtaba zareie. Qom: Bustane Ketab. (In Arabic)
    • ---------------------------------------. (1404 A.H). Al-Shifa', Al- Ed. Saeed Zāyed. Qom: Maktab al-Ayatullah al-Marashi. (In Arabic)
    • ---------------------------------------. (1405 A.H). Al-Shifa', Al-Tabiaiyat, Al- sema al- Tabiei. Saeed Zāyed. Qom: Maktab al-Ayatullah al-Marashi. (In Arabic)
    • ---------------------------------------. (1371 A.H). Al-Shifa', Al- Mantiq, Al- Madkhal. Ed. Al- Ab Qanawati and others. Cairo: Al-Matba'a al-Amiriya. (In Arabic)
    • ---------------------------------------. (1396). Al-Mubāḥat̲āt. Ed. Mohsen Bidārfar. Tehran: Iranian Research Institute of Philosophy. (In Arabic)
    • ---------------------------------------. (1363). Al-Mabda' wa Al-Ma'ad. Ed. Abdullah Nourani. Tehran: Institute of Islamic Studies McGill University In Collaboration with Tehran University. (In Arabic)
    • ---------------------------------------. (2013). Al-Mabda' wa Al-Ma'ad. Ed. Mohammad Osmān. Cairo: Al-Thiqafat al-Diniyya. (In Arabic)
    • ---------------------------------------. (1388). Mabda' wa Ma'ad. In Majmua Rasail-i Ibn Sina. Trans: Mahmoud Shahābi. Qom: Ayat-i Ishraq. (In persian)
    • ---------------------------------------. (1332). Mabda' wa Ma'ad. Trans: Mahmoud Shahābi. Tehran: Tehran University. (In persian)
    • ---------------------------------------. (1364). Al-Najat-min-al-Gharq fi Bahr al-Dalalat. Tehran: University of Tehran. (In Arabic)
    • Ibn Fadlallah al-Umari, Shihab al-Din Abu al-Abbas Ahmad. (1423 A.H) Masālik al-abṣār fī mamālik al-amṣār. V.9. Research by Basam Mohammad bāroud. Abu Dhabi: Al Majma' al-Thaqāfī. (In Arabic)
    • Afshār, Iraj; Danesh Pajouh, Mohammad Taqi. (1352). Catalogue of manuscripts of the Malik National Library. V.1. Tehran: Malik National Library. (In persian)
    • ------------------------------------------------------. (1369). Catalogue of manuscripts of the Malik National Library. V.8. Tehran: Malik National Library. (In persian)
    • Ansāri, Mohammad Bāger. (1420 A.H). Catalogue of manuscripts of Sheikh Ali Haidar Al-Muayyid Library in Qom Al-Muqaddasah. V.1. Beyrut: Muʾassasat al-Hādi Li al- Tahgig wa al-Nashr. (In Arabic)
    • Barakat, Mohammad. (1384). “Alphabetical catalogue of single book manuscripts of Allameh Tabātabāie Shirāz”. Journal of Noskhe Pajoohi. No.2. pp. 99-242. (In persian)
    • -------------------------. (1390). Catalogue of Manuscripts of the the Islamic Parliament of Iran’s library. V. 51. Library of the Museum and Documentation Center of the Islamic Parliament of Iran. (In persian)
    • Bayhaqi, Ẓahir al-din. (1365 A.H/ 1964). Tārīh̲ ḥukamā al-islām. Research by: Mohammad kord Ali. Al- Demashq: Al- Majma' al- elmei al- Arabei. (In Arabic)
    • Hāeri, Abdulhossein. (1345). Catalogue of National Parliament's Library. V.5. Tehran: Tehran Library Publications. (In persian)
    • Hafezian Baboli, Abulfazl. (1388). Catalogue of photographic manuscripts of the great library of Ayatollah Marashi. V.4. Qom: Library of Ayatollah Marashi. (In persian)
    • Hāeri, Abdulhossein. (1346). Catalogue of National Parliament's Library. V.9. Part 1. Tehran: Publications of the Library of the National Parliament of Iran. (In persian)
    • -------------------------. (1352). Catalogue of National Parliament's Library. V.10. Part 4. Tehran: Publications of the Library of the National Parliament of Iran. (In persian)
    • Hojjati, Sayyed Mohammad Bāger. (1345). Catalogue of manuscripts in the library of the Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran. Research by: Mohammad Taqi Danesh Pajouh. Tehran: University of Tehran Press. (In persian)
    • Hosseini, Sayyed Ahmad. (1368). Catalogue of manuscripts of Ayatollah Marashi Public Library. V.18. Qom: Library of Ayatollah Marashi. (In persian)
    • -------------------------------. (1353). “Manuscripts in Yazd” In Journal of the Central Library and Documentation Center of the University of Tehran. Section7. pp. 703-713. (In persian)
    • -------------------------------. (1384). Catalogue of manuscripts of the Islamic Heritage Revival Center. V.7. Qom: Islamic Heritage Revival Center. (In persian)
    • Al- Haluji, Abd al-Sattār. (1432 A.H/ 2011). Catalogue of Arabic manuscripts in Dar al-Kotob al-mesriiah (Al- Majamie'). V.4. Cairo: Dar al-Kotob al-mesriiah; London: Forqan Institute for Islamic Heritage. . (In Arabic)
    • Danesh Pajouh, Mohammad Taqi. (1332). Catalogue of the library donated by Mr. Sayyed Mohammad Meshkat to the library of the University of Tehran. V.3. Part 1. Tehran: University of Tehran Press. (In persian)
    • ----------------------------------------. (1335). Catalogue of the library donated by Mr. Sayyed Mohammad Meshkat to the library of the University of Tehran. V.3. Part 4. Tehran: University of Tehran Press. (In persian)
    • ----------------------------------------. (1339). Central Catalogue of the University of Tehran. V.8. Tehran: University of Tehran Press. (In persian)
    • ----------------------------------------. (n.d.). Catalogue of Manuscripts in the Library of the Faculty of Law, Political Science and Economics, University of Tehran. Tehran: University of Tehran Press. (In persian)
    • Danesh Pajouh, Mohammad Taqi; elmi Anvāri, Baha' Al- din. (1359). Catalogue of Manuscripts of the the Islamic Parliament of Iran’s library (Sanā). 2. Tehran: Publications of the Library of the Islamic Parliament of Iran. (In persian)
    • ------------------------------------------; Monzawi, Alinaghi. (1356). Catalogue of Sepahsālār Library. Part 5. Manuscripts (ر - ی). Tehran: University of Tehran Press. (In persian)
    • Derāyati, Mostafā. (1392). Union Catalogue of Iran Manuscripts (FANKHA). V. 27. Tehran: Publications of the National Documents and Library Organization. (In persian)
    • ----------------------. (1389). Catalog of Iran Manuscripts (DENA). V. 8. Tehran: Publications of the Library of the Islamic Parliament of Iran. (In persian)
    • ----------------------. (1399). Catalog of Iran Manuscripts (DENA). Second edition. V. 15. Tehran: Al-Jawād Toos Publications. (In persian)
    • ----------------------. (1396). Mujam al-makhtutat al- arāgiyah. V.13. Tehran: Publications of the National Documents and Library Organization. (In persian)
    • Defter-i Fatih kotobkhanasi. (n.d.). Istanbul: Mahmut Bek Matbaasi. (In Turkish)
    • Defter-i kutubkhana Ragib Paşa. (1310). Istanbul:Dar Saadat. (In Turkish)
    • al-Rāzī, Fakhr al-Dīn. (1411 A.H). Al-Mabahith al-mashriqiyya fi ‘ilm al-ilahiyyat wa-’l-tabi‘iyyat (Eastern Studies in Metaphysics and Physics). Qom: Bidar Press. (In Arabic)
    • zeidān, yousof. (1955). Catalog of Alexandria University Manuscripts. V.2. Cairo: Institute of Arabic Manuscripts.
    • Suhrawardī, Shahāb al-Dīn. (1375). Collection of works of Sheikh Ishraq. V.1. Introduction and Edition: Henry Corbin, Sayyed Hossein Nasr, Najaf Goli Habibi. Tehran: Farhangi studies and Investigations Institute. (In Arabic)
    • Sheshen, Ramazan and others. (1406 A.H). Catalogue of manuscripts in the Köprülü Library. V.1. Istanbul: Research Center for Islamic History, Arts and Culture.
    • Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1302 A.H). Majmuat al-rasael al-tesah. Tehran: n.p. (In Arabic)
    • Tabatabaei Behbahani, Sayyed Mohammad. (1386). Brief Catalog of manuscripts in the library of the Islamic Parliament of Iran. Tehran: Library of the Museum and Documentation Center of the Islamic Parliament of Iran. (In persian)
    • al-Ṭūsī, Naṣīr al-Dīn. (1386). Sharh Al-isharat wa al-tanbihat. V.2, 3. Qom: : Muʾassasa-yi Bustane Ketab. (In Arabic)
    • Gholami Moghaddam, Gholam-Ali. (1387). Catalog of manuscripts in the library of Goharshād Grand Mosque. V.5. Mashhad: Organization of Libraries, Museums and Documentation Center of Astān Quds Razavi. (In persian)
    • Catalog of manuscripts of Astān Quds Razavi Library. V.4 (1325). Mashhad: Toos press. (In persian)
    • Ghadyani, Abbas. (1387). Comprehensive culture of Iranian history. V.1. Tehran: Arvan press.
    • Qanawati, George Shahāteh. (1950). Mehrjane Ibn Sina: Moallafāte Ibn Sina. Cairo: Dar al- maāref.
    • Mottaghi, Hossein. (1384). “Review the of Catalog manuscripts” in Mirathe Shahāb. No. 41, 42. pp. 103-162. (In persian)
    • Marashi Najafi, Sayyed Mahmud. (1383). Catalogue of photographic manuscripts of the great library of Ayatollah Marashi. V.32. Qom: Library of Ayatollah Marashi. (In persian)
    • Maghsoud Hamadāni, Javād. (n.d.). Catalogue of manuscripts in the library of the west of Akhund School – Hamedān. n.p.
    • Monzawi, Ahmad. (1346). Catalogue of National Parliament's Library. V.12. Tehran: Publications of the Library of the National Parliament of Iran. (In persian)
    • ----------------------. (1348). Catalogue of National Parliament's Library. V.16. Tehran: Publications of the Library of the National Parliament of Iran. (In persian)
    • ----------------------. (1384). Catalogue of Manuscripts of the Great Islamic Encyclopedia Center. V.2. Tehran: The Great Islamic Encyclopedia Center. (In persian)
    • Mahdawi, Yahya. (1333). Catalogue of Ibn Sina's works. Tehran: University of Tehran Press. (In persian)
    • Mahdi Bayat, Fazel. (1977). “Arabic manuscripts in the school of Tup Qāpi Sarai in Istanbul”. Al-Mawrid magazine, v.6. No. 4. pp. 407-480.
    • Mir Damad, Mir Mohammad Baqer . (1367). Al-Qabasat. Research by Mahdi Mohaghegh. Tehran: University of Tehran Press. (In Arabic)
    • Naraqi, Muhammad Mahdi. (1380).Sharh  Al- Ilahiyat min Kitab Al-Shifa'. Qom: Congress honoring Naraghi researchers. (In Arabic)
    • Nuruosmaniye Kotobkhānasinda Mahfuz Kotob Mowjudah …. (n.d.). n.p.
    • Welaei, Mahdi. (1364). Catalogue of Manuscripts of Astan Quds Razavi Central Library, V.1l. Mashhad: Astan Quds Razavi Central Library Publications. (In persian)
    • (1974). The Life of Ibn Sina. A critical edition and annotated translation by William Gohlman. Albany, New York: State university of new York press.
    • Cureton, W. et Rieu. Ch. (1846-71). Catalogus Codicum Manuscriptorum Orientalium qui in Museo Britannico Asservantur, partem secundam. codices Arabicos amplectentem. London.
    • Derenbourg, H. (1884). Les manuscrits arabes de l'Escurial, volume I. paris:
    • Gutas, D. (2014). Avicenna and the Aristotelian Tradition, Introduction to Reading Avicenna's Philosophical Works. Leiden: Brill.
    • Mingana, A. (1934). Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rrylands Library Manchester. Manchester: Manchester University Press.
    • Witkam, Jan Just. (2006, 2007). Inventory of the Oriental manuscripts of the library of the University of Leiden, volume 2. Leiden: Ter Lugt Press.
    • http://www.muslimphilosophy.com/sina/works/AN195.pdf
    • http://ktp.isam.org.tr/ktpgenel/detailrecords.php
    • nlai.ir
    • https://library.razavi.ir
    • https://ambrosiana.comperio.it/opac/detail/view/ambro:catalog:104458
    • https://digitallibrary.al-furqan.com/our_is_item/manid/676158/groupid/54408
    • https://digital.aqr.ir/newindex.aspx?pid=6&ID=1518762&Complete=1&CBNID=12342748-29ce-46da-9117-3a5b9f098830