حکیم سبزواری و نقد برهان صدرالمتألّهین بر حرکت جوهری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 دانش آموختۀ دکتری حکمت متعالیه

10.22034/iw.2019.156328.1273

چکیده

چکیده
یکی از براهین صدرالمتألّهین برای اثبات حرکت جوهری برهان از طریق تلازم میان طبیعت و آثار و حرکات آن است. حکیم سبزواری با این برهان به مخالفت برخاسته، و آن را صرفاً دلیلی الزامی و جدلی، مطابق با مبانی اشراقی، و ناسازگار با مبانی صدرالمتألّهین دانسته است. اشکالات حکیم سبزواری نشان می‌دهد که این برهان با تقریری که صدرالمتألّهین از آن به دست داده است تمام نیست. شهید مطهّری کوشیده است با بازسازی و تقریر جدید این برهان، آن را به برهانی تامّ تبدیل کند. این بازسازی ـ گرچه دارای ابهاماتی است و با تقریر صدرالمتألّهین کاملاً همخوان نیست ـ بحث علمیِ مربوط به برهان یادشده را ارتقا و روشنی بیشتر بخشیده است (به‌ویژه اگر بر اساس علّیّت تحلیلی بازخوانی شود). امّا اوّلاً پیشرفتِ حاصل‌شده نشان‌دهندۀ نادرستیِ تأمّلات و اشکالات حکیم سبزواری در مورد تقریر صدرالمتألّهین نیست و ثانیاً آنچه گشوده شدنِ افق جدید و ارتقای این بحث را باعث شده تأمّلات و چندوچون‌های حکیم سبزواری بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 

-     آشتیانی، سیّد جلال­الدّین، «مقدمه و حاشیه بر الشواهدالربوبیة»، در: شیرازی، 1360.

-     آشتیانی، سیّد جلال­الدّین، «مقدمه بر اصول المعارف»، در: فیض کاشانی، ملامحسن، اصول المعارف، تصحیح سیّد جلال‌الدین آشتیانی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم،  1375.

-     آشتیانی، سیّد جلال­الدّین، شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1378.

-     ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة من الغرق فی بحرالضلالات، تصحیح محمدتقى دانش پژوه،‏ انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1379.

-     ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، التعلیقات، تصحیح سیّدحسین موسویان، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران،  تهران، 1391.

-     تهانوى، محمدعلی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، 1996.

-     جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم (شرح جلد سوم اسفار)، اسراء، قم، 1394.

-     حسن­زاده آملی، حسن، گشتی در حرکت، مرکز نشر فرهنگی رجاء، تهران، (بی­تا).

-     سبزواری، حاج ملاهادی، «التعلیقات علی الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة»، در: شیرازی 1360.

-     سبزواری، حاج ملاهادی، شرح­المنظومة، تصحیح و تعلیق حسن حسن­زاده آملى‏،  نشر ناب، تهران، 1379.

-     سبزواری، حاج ملاهادی، «تعلیقه بر اسفار»، در:  شیرازی، 1981.

-     سهروردی، شهاب­الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانرى کربن، سیدحسین نصر، و نجفقلی حبیبی، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، تهران، 1380.

-     شیدانشید، حسینعلی و توکلی، محمدهادی، «نقد و بررسی ادلۀ ابتکاری حکیم سبزواری بر حرکت جوهری»، خردنامۀ صدرا، سال بیست و چهارم، ش95، ص5-22، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، بهار 1398.

-     شیرازی، صدرالدین محمّد، المبدأ و المعاد، تصحیح سید جلال­الدین آشتیانى،انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1354.

-     شیرازی، صدرالدین محمّد، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة، تصحیح و تعلیق سیّد جلال‌الدین آشتیانی، المرکز الجامعى للنشر، مشهد، 1360.

-     شیرازی، صدرالدین محمّد، المشاعر، تصحیح هانرى کربن، کتابخانه طهورى‏، تهران، 1363.

-     شیرازی، صدرالدین محمّد، مجموعه رسائل فلسفى صدر المتألّهین، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، انتشارات حکمت، تهران، 1375.

-     شیرازی، صدرالدین محمّد، رسالة فى الحدوث، تصحیح سیّدحسین موسویان، بنیاد حکمت اسلامى صدرا، تهران، 1378.

-     شیرازی، صدرالدین محمّد، شرح و تعلیقۀ صدرالمتألّهین بر الهیّات شفا، تصحیح نجفقلی حبیبی، بنیاد حکمت اسلامی صدرا‏، تهران، 1382.

-     شیرازی، صدرالدین محمّد، شرح الهدایة الاثیریة، تصحیح محمد مصطفى فولادکار، موسسة التاریخ العربى، بیروت، 1422.

-     شیرازی، صدرالدین محمّد، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، داراحیاء‌التراث، بیروت، 1981.

-     طباطبایی، سیّد محمدحسین، «تعلیقه بر اسفار»، در: شیرازی، 1981.

-     طوسی، خواجه نصیرالدّین، شرح الاشارات والتنبیهات، البلاغه، قم، 1375.

-   عبودیّت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، سمت، تهران؛ انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، قم؛  (1385-1391).

-     فیّاضی، غلامرضا، هستی و چیستی در مکتب صدرایی، تحقیق و نگارش حسینعلی شیدان‌شید، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1387.

-     مطهّری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهّرى، انتشارات صدر، تهران، (1371-).

 

 
-     آشتیانی، سیّد جلال­الدّین، «مقدمه و حاشیه بر الشواهدالربوبیة»، در: شیرازی، 1360.
-     آشتیانی، سیّد جلال­الدّین، «مقدمه بر اصول المعارف»، در: فیض کاشانی، ملامحسن، اصول المعارف، تصحیح سیّد جلال‌الدین آشتیانی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم،  1375.
-     آشتیانی، سیّد جلال­الدّین، شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1378.
-     ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة من الغرق فی بحرالضلالات، تصحیح محمدتقى دانش پژوه،‏ انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1379.
-     ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، التعلیقات، تصحیح سیّدحسین موسویان، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران،  تهران، 1391.
-     تهانوى، محمدعلی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، 1996.
-     جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم (شرح جلد سوم اسفار)، اسراء، قم، 1394.
-     حسن­زاده آملی، حسن، گشتی در حرکت، مرکز نشر فرهنگی رجاء، تهران، (بی­تا).
-     سبزواری، حاج ملاهادی، «التعلیقات علی الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة»، در: شیرازی 1360.
-     سبزواری، حاج ملاهادی، شرح­المنظومة، تصحیح و تعلیق حسن حسن­زاده آملى‏،  نشر ناب، تهران، 1379.
-     سبزواری، حاج ملاهادی، «تعلیقه بر اسفار»، در:  شیرازی، 1981.
-     سهروردی، شهاب­الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانرى کربن، سیدحسین نصر، و نجفقلی حبیبی، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، تهران، 1380.
-     شیدانشید، حسینعلی و توکلی، محمدهادی، «نقد و بررسی ادلۀ ابتکاری حکیم سبزواری بر حرکت جوهری»، خردنامۀ صدرا، سال بیست و چهارم، ش95، ص5-22، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، بهار 1398.
-     شیرازی، صدرالدین محمّد، المبدأ و المعاد، تصحیح سید جلال­الدین آشتیانى،انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1354.
-     شیرازی، صدرالدین محمّد، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة، تصحیح و تعلیق سیّد جلال‌الدین آشتیانی، المرکز الجامعى للنشر، مشهد، 1360.
-     شیرازی، صدرالدین محمّد، المشاعر، تصحیح هانرى کربن، کتابخانه طهورى‏، تهران، 1363.
-     شیرازی، صدرالدین محمّد، مجموعه رسائل فلسفى صدر المتألّهین، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، انتشارات حکمت، تهران، 1375.
-     شیرازی، صدرالدین محمّد، رسالة فى الحدوث، تصحیح سیّدحسین موسویان، بنیاد حکمت اسلامى صدرا، تهران، 1378.
-     شیرازی، صدرالدین محمّد، شرح و تعلیقۀ صدرالمتألّهین بر الهیّات شفا، تصحیح نجفقلی حبیبی، بنیاد حکمت اسلامی صدرا‏، تهران، 1382.
-     شیرازی، صدرالدین محمّد، شرح الهدایة الاثیریة، تصحیح محمد مصطفى فولادکار، موسسة التاریخ العربى، بیروت، 1422.
-     شیرازی، صدرالدین محمّد، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، داراحیاء‌التراث، بیروت، 1981.
-     طباطبایی، سیّد محمدحسین، «تعلیقه بر اسفار»، در: شیرازی، 1981.
-     طوسی، خواجه نصیرالدّین، شرح الاشارات والتنبیهات، البلاغه، قم، 1375.
-   عبودیّت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، سمت، تهران؛ انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، قم؛  (1385-1391).
-     فیّاضی، غلامرضا، هستی و چیستی در مکتب صدرایی، تحقیق و نگارش حسینعلی شیدان‌شید، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1387.
-     مطهّری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهّرى، انتشارات صدر، تهران، (1371-).